MS ve Hafıza – Hafıza, insan zihninin hem geçmişle kurduğu bir köprü hem de geleceği bulmak için kullandığı bir pusuladır. Kim olduğumuzu, nereden geldiğimizi ve nereye yöneldiğimizi belirleyen bu eşsiz yeti, yaşamın en kıymetli tanığıdır.
Ancak bazı durumlarda bu tanık susabilir; tıpkı Multipl Skleroz (MS) hastalarında olduğu gibi. MS, yalnızca bedensel değil, zihinsel bütünlüğümüzü de etkileyerek otobiyografik ve epizodik bellek alanlarında ciddi zayıflamalara yol açabilir. Bu çalışmada, MS hastalarında bellek kayıplarının doğası, geleceği hayal etme becerisindeki bozulmalar ve zihinsel imgeleme tekniklerinin umut vadeden rolü mercek altına alınıyor. Çünkü unutmak sadece bir semptom değil; aynı zamanda insanın benliğiyle kurduğu ilişkinin yeniden tanımlanmasıdır.
Beynimiz, yaşamımız boyunca başrolünü oynadığımız kendi hayat filmimizi çekmeye devam eder. Çekilmiş filmler korteksimizde kartekslere işlenir ve ilgili beyin hücresinde onu hatırlatan bir durum oluncaya kadar saklanır; bir gün gelir, gösterime girer.
İşte bu belleğimiz bizim otobiyografik belleğimizdir; yani kendi hayat kitabımız!
Bununla birlikte bazı insanlar, MS hastaları gibi, geçmişini, otobiyografisini unutmuş olabiliyor. Ne geçmişi hatırlıyor, ne de geleceği tahmin edebiliyor. İşte bunlar MS hastalarıdır.
MS (multipl skleroz) Nedir?
Multipl Skleroz (MS) beyinde ve omurilikte, mesajları taşıyan sinir telleri etrafındaki koruyucu kılıfın (miyelin kılıfı) hastalığıdır. Merkezi sinir sistemi ile organların bilgi iletişimini sağlayan omuriliğin miyelin tabakası üzerindeki fiziksel tahribatın bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.
Miyelin kılıfının hasar gördüğü yerlerde sertleşmiş dokular (skleroz) yer almaktadır. Bu sertleşmiş alana da plak denir. Bu plaklar, sinir sistemi içinde pek çok yerde oluşabilir ve sinirler boyunca mesajların iletilmesini engelleyebilir.
Bir Hollanda araştırmasına göre, yaşam kalitesini etkileyen ve epizodik gelecekle ilgili hayal kurma ve otobiyografik hafızadaki zorlukları yaşayanlar MS hastaları.
Araştırma bize önemli bilgiler sunuyor. İsterseniz önce sonuçlardan başlayalım:
- Geçmiş olayları hatırlama ve geleceğe yönelik hayal kurma zorlukları, daha çok MS’li hastalarda görülmektedir.
- MS’li hastaları içeren bir denemeye göre, hayali senaryoları zihinsel olarak görselleştirme şeklinde verilen eğitimin bu hastalarda geçmiş olayları hatırlama yeteneğini artırabileceği belirtildi.
- Olay hafızasında ve hayal gücündeki problem yaşlı erişkinlerde de bulunmuştur. Bu nedenle bu bulgu daha geniş bir alanda uygulanabilir.
- Zihinsel bir görüntü tekniğiyle yapılan bir eğitimin, hastalıktan sıkça etkilenen iki bellek alanındaki çoklu doku sertleşmesi (MS) yaşayan hastalara yardımcı olduğu bulunmuştur. Bu bellekler, otobiyografik bellek ile epizodik gelecek düşüncesi belleğidir.
Otobiyografik Bellek: Otobiyografik bellek kişinin kendi geçmiş yaşam olaylarına ilişkin hafızasıdır. Otobiyografik bellekteki bilgiler, kişiye özel, uzun ömürlü ve genellikle benlik saygısı ile ilgili bilgilerdir. Otobiyografik bellekte saklanan anıları oldukça canlı şekilde hatırlamak mümkündür. Ancak geri çağrılan anıların tümüyle doğru olduğunu söylemek zordur. Bu anılar canlı ve ayrıntılı olduğu gibi hatalar içermeleri de muhtemeldir.
Epizodik Bellek: Semantik bellek ya da anlamsal bellek; anlamlar, anlayışlar ve diğer kavram tabanlı bilginin işlendiği uzun süreli bellek bölümüdür. Dünya hakkında genel bilgiyi ve gerçek bilgilerin bilinçli anılarını içerir. Genel kültür, kurallar, kavramlar, genellemeler bu bellektedir. Semantik bellek ve epizodik bellek birlikte belleğin iki önemli bölümünden biri olan açık belleği oluştururlar. Epizodik bellek (olaysal bellek); uzay-zaman, aksiyonlar ve aktörlerden oluşur.
Gelelim zihinsel görüntüleme eğitimi çalışmasına… Araştırma, hepsi düzenli ilaç tedavisi alan ve önemli beyin dumuru (körelme) yaşayan, tekrarlayan remisyona (hastalık belirtilerinin sönmesi) uğramış MS’li 40 hastayı içermekteydi. Katılımcılar rastgele üç gruba ayrıldılar. 17 katılımcı imgelem-tasvir eğitimi alırken, diğer iki gruptan 10 katılımcının olduğu grup yalandan (eğitimmiş gibi) sözel eğitim aldı. Diğer 13 kişilik grup ise hiçbir eğitim almadı. Altı eğitim oturumu, haftada bir veya iki kez gerçekleşerek toplamda iki saat sürdü.
Eğitim içeriği şunları kapsıyordu:
- Hastanın 10 soruyu kullanarak, hem statik açıdan (renk ve şekil gibi) ve hem soruyla istenilen bir eyleme bakarak zihinsel görselleştirme alıştırmaları, hayal etme ve tanımlama egzersizleri yapmalarını;
- Birkaç karakter içeren 5 senaryo kullanarak, rehberli yapım alıştırmalarını (örneğin, hasta, yemek hazırlayan bir aşçı fikriyle başlayabilir, sonra masa türü, kullanılan yemek malzemeleri gibi daha karmaşıklıklara yönlendirilebilir.);
- Hastanın kendisini bir senaryoda hayal ederek hayali görselleştirme egzersizleri yapmasını içeriyordu.
Otobiyografik hafıza ve epizodik gelecek düşüncesi, önceden belirlenmiş ipuçlarıyla birlikte, yaşamlarında, daha önceki dönemleri hatırlatan konuları içeren Özgeçmiş Mülakatının bir versiyonu kullanılarak, eğitimden önce ve sonra değerlendirildi. Olayların mümkün oldukça benzersiz olması ve deneklerden mümkün olduğunca fazla ayrıntı hatırlamaları istendi.
Üç gruptan sadece ciddi olarak imgelem-tasvir eğitimi alan kişilerin puanlarında önemli bir iyileşme görüldü.
İmgelem-tasvir eğitimi almış olanlar ayrıca daha yüksek kontrol ve dirilik seviyelerine sahiplerdi; üstelik genel özgüvenlerinde bir artış olduğu görüldü.
Geçmişteki olayları hatırlamak ve gelecekteki olayları hayal etmek, önemli bir bilişsel yeteneklerdir. Bu, hemen anlaşılabileceğinden çok daha geniş etkilere sahiptir. Örneğin, epizodik gelecek düşüncesi niyetleri oluşturmak ve uygulamak için önemlidir.
Bunlar aynı zamanda yaştan etkilenebilecek alanlardır. Örneğin yakın zamanda yapılan bir çalışma, yaşlı yetişkinlerin daha sonra bir problemin çözülmesine izin verecek çözümleri kendiliğinden bulma ihtimalinin daha düşük olduğunu, hatta daha sonra problemleri çözmek için verilen çözümleri kullanma ihtimalinin daha düşük olduğunu tespit etti.
Daha önceki bir çalışma, yaşlı yetişkinlerin gelecekle ilgili yaşayacaklarını hayal etmekte daha fazla zorluk çektiklerini ortaya çıkardı.
Sonuç olarak, hafıza yalnızca geçmişi hatırlamak değil, geleceği tasarlayabilme yeteneğimizin de temelidir. MS hastalarının yaşadığı otobiyografik ve epizodik bellek zorlukları, yalnızca bir hastalık belirtisi değil, insan olmanın özüne dair derin bir meseleye işaret eder: Kim olduğumuz ve kim olacağımız arasındaki köprü belleğimizdir. Ancak umut vardır. Araştırmalar, zihinsel imgeleme temelli eğitimlerin bu köprüyü yeniden kurmada etkili olabileceğini göstermektedir. Bu, sadece MS hastalarına değil, yaşla birlikte belleği zayıflayan herkese ilham verecek bir gelişmedir. Çünkü hafıza, gölgemiz gibi bizi takip etse de, onu yeniden şekillendirmek elimizdedir. Ve her gölgenin ardında bir ışık mutlaka vardır.
Kaynak
Ernst, A., Blanc, F., De Seze, J., & Manning, L.. (2015). Using mental visual imagery to improve autobiographical memory and episodic future thinking in relapsing-remitting multiple sclerosis patients: A randomised-controlled trial study. Restorative Neurology and Neuroscience, Preprint, 1 – 18.
Lyons, A. D., Henry, J. D., Rendell, P. G., Corballis, M. C., & Suddendorf, T.. (2014).Episodic foresight and aging. Psychology and Aging, 29(4), 873 – 884.
Rendell, P. G., Bailey, P. E., Henry, J. D., Phillips, L. H., Gaskin, S., & Kliegel, M.. (2012). Older adults have greater difficulty imagining future rather than atemporal experiences. Psychology and Aging, 27(4), 1089 – 1098.
