Gelişimsel Plastisite / Beyin Gelişiminde Kritik Dönem Nedir – Bir organizmanın çevreye uyum sağlama yeteneği, hayatta kalması için gereklidir. Bu adaptasyon, bir organizmanın çevresel ipuçlarına yanıt olarak davranışını, fizyolojisini veya morfolojisini değiştirme yeteneği olan gelişimsel esneklik süreciyle mümkündür. Gelişimsel plastisite, beynin gelişim sürecinin kilit bir bileşenidir ve bir organizmanın değişen bir çevrede hayatta kalması için gereklidir. Gelişimsel plastisitenin hassas olan tarafı kritik dönemler kavramıdır. Bu yazıda, gelişimsel plastisite kavramını ve kritik dönemleri inceleyeceğiz.
Gelişimsel Plastisite Nedir?
Gelişimsel plastisite, bir organizmanın çevresel uyarılara yanıt olarak davranışını, fizyolojisini veya beyin yapısını değiştirme yeteneğidir. Bu modifikasyon, organizmanın çevresine uyum sağlamasına izin veren gen ekspresyonu, nöral aktivite ve diğer hücresel süreçlerdeki değişikliklerle mümkün olmaktadır. Gelişimsel plastisite veya gelişimsel esneklik, bir organizmanın hayatta kalması için gereklidir çünkü organizmanın sıcaklık, ışık ve gıda bulunabilirliğindeki değişiklikler gibi değişen çevresel koşullara uyum sağlamasına izin verir.
Gelişimsel plastisite, embriyonik gelişimden yetişkinliğe kadar bir organizmanın yaşam döngüsünün tüm aşamalarında görülebilir. Embriyonik gelişim sırasında hücreler, çevrelerine bağlı olarak kas hücreleri veya sinir hücreleri gibi farklı hücre türlerine farklılaşırlar. Benzer şekilde, yetişkinlik döneminde, bir organizmanın davranışı, sosyal veya fiziksel ortamlardaki değişiklikler gibi çevresel uyarılara yanıt olarak değiştirilebilir.
Beyin Gelişiminde Kritik Dönemler nedir?
Kritik dönemler, bir beynin gelişiminde, çevresel uyarıların organizmanın davranışı, fizyolojisi veya morfolojisi üzerinde derin bir etkiye sahip olduğu belirli dönemlerdir. Bu dönemlere “kritik dönemler” denir. Çünkü beynin çevresel uyarılara karşı özellikle duyarlı olduğu kritik bir zaman penceresini temsil ederler.
Nöroplastisite ve kritik dönemler kavramı ilk olarak görsel gelişim alanında tanıtılmıştır. 1960’larda bilim adamları, yalnızca dikey çizgiler gördükleri bir ortamda yetiştirilen yavru kedilerin, yaşamlarının ilerleyen dönemlerinde yatay çizgilere maruz kaldıklarında görsel eksiklikler geliştirdiklerini keşfettiler. Bu deney, bir organizmanın çevresel ipuçlarına özellikle duyarlı olduğu görsel gelişim için kritik bir dönem olduğunu göstermiştir. Takip eden araştırmalar insan beyni ve görme sisteminde de benzer şekilde kritik dönemlerin olduğunu tespit etmiştir.
O zamandan beri, dil edinimi, işitme, görme, okuma-yazma, anlama, sosyal gelişim ve motor becerilerin gelişimi dahil olmak üzere diğer birçok gelişim alanında beyinde kritik dönemlerin olduğu belirlenmiştir. Örneğin, dil edinimi için kritik dönem, çocukların çevrelerinden gelen dil girdilerine özellikle duyarlı oldukları altı ay ile altı yaş arasındadır. Ergenlik çağına girdikten sonra okuma yazma öğrenmenin zor olduğu ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni küçük yaşta okuma yazma ve anlamayı öğrenen çocukların beynindeki bazı yer değişikliklerinin ergenlik çağından sonraki öğrenme döneminde olamamasıdır.
Beyin Gelişiminde Kritik Dönemler Neden Önemlidir?
Kritik dönemler önemlidir, çünkü bir beynin içsel ve dışsal uyarılara karşı özellikle duyarlı olduğu bir zaman penceresini temsil ederler. Bu süre zarfında, bir organizmanın beyni daha esnektir ve ortamdaki değişikliklere daha kolay uyum sağlayabilmektedir. Bununla birlikte, kritik dönem geçtikten sonra beyin daha az plastik hale gelir ve davranışı, fizyolojiyi veya morfolojiyi değiştirmek daha zor hale gelir.
Örneğin, bir çocuk dil edinimi için kritik dönemde dile maruz kalmazsa, o çocuğun yaşamının ilerleyen dönemlerinde bir dil öğrenmesi çok daha zor hale gelmektedir. Benzer şekilde, bir kişi görsel gelişimi için kritik dönemde uygun görsel girdi almazsa, yaşamının ilerleyen dönemlerinde düzeltilemeyecek görme kusurları geliştirebilir. Yine benzer şekilde, doğuştan işitme engelli doğan çocukların beyinlerindeki işitsel hücrelere kritik gelişme döneminde uyarı gitmediği takdirde işitsel uyarılara tepki vermeleri sağlanamamaktadır. Uyarılmayan beyindeki işitme hücreleri başka görevlere atanmaktadır. Bu anlamda çocukların ergenlik çağına kadar olan kritik dönemlerdeki beyin gelişimleri için verilen “Beyin Tabanlı Eğitimler” çok önemlidir.
Sonuç
Gelişimsel plastisite ve kritik dönemler, gelişim biyolojisi alanında önemli kavramlardır. Gelişimsel plastisite, organizmaların davranışlarını, fizyolojilerini veya morfolojilerini değiştirerek çevrelerine uyum sağlamalarına izin verir. Kritik dönemler, bir organizmanın çevresel uyarılara ve öğrenme süreçlerine özellikle duyarlı olduğu bir zaman penceresini temsil etmektedir. Bu kavramları anlamak, organizmaların beyin değişimlerini ve gelişimlerini şekillendirmede çevresel uyarıların rolünü daha iyi anlamamızı sağlamaktadır.
Tavsiye Edilen Makaleler:
