Fiil Nedir / Eylem Nedir? – Bir durumu, hareketi veya oluşu belirten kelimelerdir. Fiiller, cümlede genellikle özne tarafından gerçekleştirilen bir iş, hareket veya durumu belirtirler.
Örnek: koşmak, uyumak, okumak vb.
NOT: Eğer bir kelimeye, “-me /-ma” olumsuzluk ekini ya da “-mek / -mak” mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir; getiremiyorsak o kelime isimdir.
Örnek: gör-me (fiil), gör-mek (fiil), kağıt-ma (isim) vb.
Buraya kadar “Fiil Nedir?” sorusunun basit bir tanımı yapılmıştır. Ancak fiiller oldukça kapsamlı bir konudur. Daha detaylı anlatımı aşağıda verilmiştir.
(Uyarı: Fiillerde en çok karıştırılan tür “Birleşik Fiiler“dir. Özellikle aşağıda anlatılan bu fiillerin tespitinin nasıl yapıldığına dikkat ediniz. Ancak tespit için bazen direkt TDK sözlüğüne bakarak böyle bir fiil tanımlanmış mı diye bakmak gerekebilir.)
Fiil Nedir / Fiil Türleri Nedir?
Fiiller kendi içerisinde “Anlamlarına Göre Fiiller” ve “Yapılarına Göre Fiiller” olmak üzere iki ana başlığa ayrılmaktadır.
Anlamlarına Göre Fiiller
Anlamlarına göre fiiller üç başlık altında incelenmektedir: İş (Kılış) Fiilleri, Durum Fiilleri, Oluş Fiilleri.
İş (Kılış) Fiilleri:
Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. Bu fiillerin olduğu cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) vardır.
Bir cümlede etkilenen nesneyi bulmak için yükleme “Ne, Neyi, Kimi” sorularını sorarız. Eğer fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alabiliyorsak bu fiil, iş (kılış) fiilidir.
Örnek:
Dedem bize masal anlattı. → Ne anlattı? Masal. → İş fiili.
Kardeşim beni çok sever. → Kimi sever? Beni. → İş fiili.
Not: Bir fiilin nesne alıp alamadığını şu şekilde kontrol edebilirsiniz:
okumak → Ne okumak? kitap okumak / gazete okumak → Bu soru için anlamlı bir cevap alabildik. Dolayısıyla bu bir iş fiilidir.
görmek → Neyi görmek? gökyüzünü görmek / arkadaşımı görmek → Bu soru için de anlamlı bir cevap alabildik. Dolayısıyla bu bir iş fiilidir.
Özet olarak herhangi bir fiile sorulan “Ne / Neyi / Kimi” sorularından en az bir tanesine uygun olan bir cevap alabiliyorsanız o fiil “iş fiili”dir.
Durum Fiili:
Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiile sorulan “Ne / Neyi / Kimi” sorularından herhangi birine cevap alınamaz.
Örnek:
Bu gece erken uyuyacağım. → Ne uyudu? – Neyi uyudu? – Kimi uyudu? → Herhangi bir soruya cevap alınamıyor. O halde uyumak fiili durum fiilidir.
Arkadaşım yan apartmanda oturuyor. → Ne oturuyor? – Neyi oturuyor? – Kimi oturuyor? → Herhangi bir soruya cevap alınamıyor. O halde oturmak fiili durum fiilidir.
Oluş Fiilleri:
Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillere “oluş fiilleri” denir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur.
Örnek:
Bahçedeki tüm çiçekler solmuş. → “solmak” fiili, öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.
Seni görmeyeli çok büyümüşsün. → “büyümek” fiili öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.
Örnek fiiller: yaşlanmak, uzamak, ağarmak, paslanmak, solmak, acıkmak vb.
Yapılarına Göre Fiiller
Bu kategorideki fiiller üç alt başlıkta incelenmektedir: Basit Fiiller, Türemiş Fiiller ve Birleşik Fiiller
Yapılarına göre fiillerin ne olduğunu incelemeden önce “yapım eki” kelimesinin bir sözcüğe yeni bir kavram veya yeni bir anlam kazandıran bir ek olduğunu bilmeliyiz. Örnek: sevgi → sevgi-li → sevgili / gül-mek → gül-ümse-mek
Basit Fiiller:
Basit fiiller, adı üstünde basit, yapım eki almamış fiillerdir. Dolayısıyla kök halinde basit olan fiillerdir.
Örnek:
gitmişler → git – miş – ler → “git-” kelime kökü anlamı değiştiren herhangi bir yapım eki almadığı için basit fiildir.
okumalısın → oku – malı – sın → “oku-” kelime kökü anlamı değiştiren herhangi bir yapım eki almadığı için basit fiildir.
Türemiş Fiiller:
Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillerdir. Türemiş fiiller isim soylu veya fiil soylu sözcüklerden oluşabilir.
1- İsimden Türemiş Fiiller
İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fillerdir.
Örnek-1: kitaplaştırmak → kitap – laş – tır – mak → “kitap” kelimesi “–laş” ve “-tır” eklerini alarak “kitaplaştır-mak” olarak fiil olmuştur ve “kitaplaştırmak” isimden türemiş bir fiildir.
Örnek-2: güzelleşmek → güzel – leş – mek → “güzel” kelimesi isim halinde iken “–leş” ekini alarak “güzelleş-mek” olarak fiil olmuştur ve “güzelleşmek” isimden türemiş bir fiildir.
2- Fiilden Türemiş Fiiller
Fiillerin kök veya gövdelerine getirilen yapım eki ile oluşturulan türemiş fiillerdir.
Örnek-1: sevilmek → sev – il – mek → “sev-mek” fiili “–il” ekini alarak fiilden farklı bir anlama sahip olan “sevil-mek” fiilini oluşturmuştur. O halde “sevilmek” fiili, fiilden türemiş bir fiildir.
Örnek-2: görünmek → gör – ün – mek → “gör-mek” fiili “–ün” ekini alarak fiilden farklı bir anlama sahip olan “görün-mek” fiilini oluşturmuştur. O halde “görünmek” fiili, fiilden türemiş bir fiildir.
Birleşik Fiiller:
Yeni bir eylemi karşılamak üzere en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere “birleşik fiil” denmektedir.
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden sadece bir tanesi fiil olabileceği gibi ikisi de fiil olabilir.
1- Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak vb.” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
Örnek: tercih etmek, mutlu olmak, yardım etmek, emir vermek, sahip kılmak, ziyaret etmek vb.
Not: Bu kelimeler konusunda Türk Dil Kurumu/Sözlük bölümünden destek alabilirsiniz.
UYARI: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa isme gelen yardımcı fiil ile isim bitişik yazılır.
Örnekler:
his – etmek → hissetmek
devir – etmek → devretmek
2- Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün genellikle gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir.
Örnek: küplere binmek, göz gezdirmek, kulak asmak, göz yummak vb.
3- Kurallı Birleşik Fiiller
İki ya da daha fazla fiilin belirli kurallara göre birleşmesiyle yeni bir anlam oluşturduğu fiillerdir. Söz konusu fiiller, genellikle bir ana fiil ile bir yardımcı fiilden meydana gelmektedir. Türkçede “Yeterlilik Fiili“, “Tezlik Fiili“, “Sürerlik Fiili” ve “Yaklaşma Fiili” olmak üzere dört ana kategoride incelenmektedir. Kurallı birleşik fiilerle ilgili kategoriler için ayrıca “Kurallı Birleşik Fiiler Nedir” başlıklı makaleyi de okuyunuz.
