Erteleme Psikolojisi – Filmin Adı: Şimdiki Sen Gelecekteki Sana Karşı

Erteleme Psikolojisi – Bizim için iyi oldukları açık ve net olsa bile, yapmamız gerektiğini bildiğimiz şeyleri yapmaktan neden kaçınıyoruz?

Bu soruyu cevaplamak için, 2006 yılında, iki Harvard profesörü neden ertelediğimizi incelemeye başladı.  Todd Rogers ve Max Bazerman isimli profesörler akademik bir çalışma yaptılar. Araştırmaya katılanlara bir tasarruf planında yer alıp almayacakları, eğer alırlarsa cari hesaplarında otomatik olarak her ay yüzde 2 ilave kazanç sağlayacakları söylendi.

Hemen hemen her katılımcı, böyle bir tasarruf planı hakkında olumlu düşündüler ve tasarruf etmenin gelecek için de iyi bir fikir olduğunu kabul ettiler. Buraya kadar sözel olarak harika görünüyor. Oysa davranışları aksini söyledi:

• Birinci teklifte, madem tasarrufa inanıyorsunuz diye, katılımcılardan mümkün olan en kısa sürede başlayan bir tasarruf planına kaydolmaları istendi (mesela 15 gün sonra başlayan). Bu plan teklifine katılımcılardan sadece yüzde 30’u kaydolmayı kabul edeceklerini söyledi.
• Diğer teklif versiyonunda ise katılımcılardan uzak gelecekteki bir tasarruf planına kaydolmaları istendi (mesela bir yıl sonra başlayan). Bu teklife insanların yüzde 77’si kaydolmayı kabul edeceklerini söyledi.

Bu iki teklifteki zamanlama etkisi katılımcıların yanıtlarını neden bu kadar değiştirdi?

Sonuç olarak, bu küçük deney bize yapmamız gerektiğini bildiğimiz davranışları neden ertelediğimiz hakkında çok şey söyleyebilir.

Daha önce burada yazdığımız birkaç yazıda Erteleme Hastalığından söz etmiştik. Farklı açılardan yazılmış erteleme ile ilgili diğer yazılara da aşağıda verilen linklerden ulaşabilirsiniz.

ERTELEME HASTALIĞINDAN KURTULMANIN 12 YOLU

ERTELEME HASTALIĞININ BİR İLACI VAR MI?

ERTELEME HASTALIĞININ ÇÖZÜM YOLU

NEDEN ERTELERİZ: ŞİMDİKİ SEN-GELECEKTEKİ SANA KARŞI!

Erteleme Psikolojisi – Yaşadığımız ana, yani o andaki kendimize, gelecekteki kendimize göre çok daha fazla önem verme eğilimindeyiz. Seçimlerimizin maliyetleri yani sonuçları yakın gelecekte çok açık bir şekilde görülmüyorsa, şu anda hemen elde edilebilecek avantajları tercih etmeyi ve onlardan faydalanmayı seviyoruz.

İnsan hazlarını ertelemezken, geleceğe dair planlı bir getiriyi (getiri uzaktaysa ve avantaj çok net algılanamıyorsa) tercih etmekten kaçıyor ve erteliyor.

Elimizde 1000 TL değerinde bir çek, diğer elimizde de 3500 TL değerinde bir çek olsa ve “Bu 1000 TL değerindeki çeki hemen paraya tahvil edebilirsiniz. 3500 TL’ lik çeki ise 5 yıl sonra paraya tahvil edebileceksiniz. Hangisini tercih ederdiniz?” desek ne olurdu acaba.

Yapılan deneyler çoğu insanın hemen paraya tahvil edilen 1000 TL’lik çeki tercih ettiğini göstermektedir. Oysa 5 yıl sonraki 3500 TL, şu andaki 1000 TL’nin her yıl 500 TL, yani her yıl yüzde 50 oranında bir kazanç elde etmesi demektir. Yılda yüzde 50 kazanç cazip değil midir? Neden insanlar 5 yıl vadeli 3500 TL’lik çeki tercih etmiyorlar?

Erteleme Psikolojisi

Burada kısa vadeli mutlulukları/hazları tercih etme hastalığından dolayı erteleme yapmazken, kısa vadeli yaşanacak şeyler acı ve dertler ise bunları erteleme eğilimindeyiz. Şöyle ki;

Bir önceki örnekteki vadedilen şey 1000 TL’lik ve 3500 TL’lik çekler yerine,  “sopa yemek” olsaydı durum değişirdi. Örneğin “Bunlardan birini seçmek zorundasınız; Şimdi 1000 sopa yemek mi, bir yıl sonra 1500 sopa yemek mi?” diye sorsaydık ne olurdu acaba? Bu defa vadesi uzun olduğu için bir yıl sonraki 1500 sopayı tercih ederdik.

Kısa vadeli hazların tercihi medeniyetleri yıkan en büyük etkendir. Roma, Bizans ve diğer pek çok imparatorluklar erken haz peşinde koşan, hazları değil, doğruluğu ve dürüstlüğü, adaleti ve hukuku erteleyen insanlar tarafından yıkılmıştır.

Tekrarlarsak, insan hemen yaşadıkları hazları ertelemezken, geleceğe dair planlı bir getiriyi (getiri uzaktaysa ve avantaj çok net algılanamıyorsa) tercih etmekten kaçıyor ve erteliyor.

Örneğin:

• Sevdiğimiz bir pastayı yemek hemen faydayı (lezzet! ve şeker!) görmenizi sağlarken, yapmanız gereken bir ödevi ertelemenizin sonucunu hemen anında yaşamazsınız.
• Bugün para harcamanın getirisini hemen yaşarken (bir cep telefonunun sağladığı avantajlar), yaşlandığınızda emeklilik için tasarruf yapmamanızın sonuçlarını hemen yaşamazsınız (yıllar sonra yaşayacaksınız).
• Fosil yakıt kullanımının getirisi (daha fazla enerji, daha fazla ısı, daha fazla elektrik) hemen gerçekleşmektedir. Oysa sebep olduğumuz iklim değişikliğinin maliyeti hemen görünmese de, onlarca yıl sonra gelecek kuşaklara bir zarar ve onlardan bize birer beddua olarak geri dönecektir.

Ancak, sorunları uzak gelecekte ele aldığımızda, seçimlerimiz genellikle değişmektedir. Şöyle bir düşünün, bir yıl boyunca her hafta  birkaç kez düzenli olarak sevdiğiniz bir tatlıyı yeyip aşırı kilolu olayı mı, yoksa bir spor salonunda her hafta birkaç kez düzenli olarak ağırlık çalışıp, koşarak sağlıklı olmayı mı tercih edersiniz. Uzun vadeli sağlık sonuçları hesaplandığında hangisine karar verileceği açıktır.

Fakat karar verme anı şu an olunca durum değişmektedir. Hemen alde edilen faydalar ve hazlar aşırı değerlendirmeye tabi tutulurken, uzun vadede elde edilecek avantajların değeri oldukça düşük seviyelerde olmaktadır.

ŞİMDİKİ SEN VE GELECEKTEKİ SEN PROBLEMİ

Erteleme Psikolojisi – Davranışsal iktisatçılar bu tür davranış kavramına “zaman tutarsızlığı” demektedir. Çünkü geleceği düşündüğümüzde uzun vadeli faydalara yol açan seçimler yapmak istiyoruz (“Evet, daha fazla tasarruf edeceğim!”), Ama bugün düşündüğümüzde, kısa vadeli faydalara yol açacak seçimler yapmak istiyoruz (“Ben şimdi harcayacağım.”).

Buna, “Şimdiki Sen ve Gelecekteki Sen problemi” diyebiliriz. Gelecekteki Sen, uzun vadede, en yüksek faydayı sağlayacak şeyleri yapmanız gerektiğini bilir.  Ama Şimdiki Sen, hemen faydayı sağlayacak şeyleri tercih etme eğilimindedir.

Pekala, neden ertelediğimizi şu anda biliyoruz. Bütün bunlar hakkında ne yapabiliriz?

Tutarsızlığın Cevabı

Ertelemeyi yenmek ve daha iyi uzun vadeli seçimler yapmak istiyorsanız, Şimdiki Senin, Gelecekteki senin yararına olacak şekilde davranmasını sağlamak zorundasınız.

Üç ana seçeneğiniz vardır: 

1. Uzun vadeli davranışların ödüllerini uzun dönem bekletmek yerine daha öne çekin.
2. Acı veren Erteleme maliyetlerini daha öne çekip hissettirin.
3. Erteleme tetikleyicilerini ortamınızdan kaldırın.

Her bir seçeneğe tek tek bakalım:

Uzun vadeli davranışların ödüllerini daha acil hale getirin, daha öne çekin!

Erteleme Psikolojisi – Ertelememizin nedeni, beynimizin derhal bir fayda görmek istemesine cevap bulamamasıdır. Uzun vadeli seçimlerin faydalarını daha hızlı hale getirmenin bir yolunu bulabilirseniz, ertelemeyi önlemek daha kolay hale gelir. Bunu yapmanın bir yolu, gelecekteki kendinizin ne gibi faydalar sağlayacağını hayal etmek ve akli gözle görmeye çalışmaktır. Eğer 10 kilo kaybedeceğiniz sonucunu sık sık hayal ederseniz, egzersizlere hemen başlarsınız. Para biriktirmenin geleceğiniz için neden önemli olduğunu hayal ederseniz ve gelecekteki sonuçları akli gözünüzle görürseniz, gelecekte fayda sağlayacak olan şu andaki davranışınızı erteleme olasılığınız düşük olacaktır.

Erteleme maliyetlerini daha acil hale getirin, şu anda hissetmeye çalışın!

Erteleme Psikolojisi – Erteleme maliyetinin insanı ne hale sokacağını düşünerek, kendinizi bu maliyetleri ödemeye zorlamanın birçok yolu vardır. Bunlardan birincisi, yine hayal gücünün kullanılmasıdır. Hayalinizde Zaman yolculuğu yapın! Uzak geleceğin şu anda geldiğini ve yaptığınız ertelemelerin sonucunda yaşayacağınız negatif olayları akli gözünüzle görün ve uzak gelecekte yaşayacağınız duyguları (acıları, rahatsızlıkları ve dertleri)  şimdi hissetmeye çalışın. Bu hayali egzersiz erteleme eğiliminde olacağınız davranışları erteleme olasılığınızı aşağı çekmeye yardımcı olacaktır.

Diğer bir başka tavsiyem de şu; Örneğin, yalnız egzersiz yapıyorsanız, önümüzdeki bir hafta antrenmanınızı atlamak hayatınızı çok fazla etkilemez. Bir antrenmanı atladığınız için sağlığınız hemen bozulmaz. Egzersizi ertelemenin maliyeti ancak haftalar ve aylar sonra aldığınız kiloların acıtmaya başlamasıyla anlaşılmaya başlar. Ancak, bir arkadaşınızla birlikte önümüzdeki Pazartesi sabah saat 7’de antrenman yapmayı planlarsanız, antrenmanınızı atlamanın maliyetini bir başka şekilde kısmen yakına çekmiş olursunuz.

Ertelemenin maliyetini daha yakın zamana çekmenin diğer bazı yolları:

• Davranışınız için genel bir son tarih belirleyin. (“Her Pazartesi yeni bir makale yayınlayacağım.”, “Şu kitabı şu tarihe kadar bitireceğim” gibi.)
• Davranışlarınıza pahalı bir bahis koyun. (“Kaçırdığım her antrenman için beş arkadaşıma yemek ısmarlayacağım.” gibi)
• Davranışınız için fiziksel bir ceza verin. (“Lavaboda yıkamadan bıraktığım her bulaşık için 25 şınav çekmem gerekiyor.” gibi)

Erteleme tetikleyicilerini ortamınızdan kaldırın. 

Erteleme Psikolojisi – Davranışınızı değiştirmenin en güçlü yolu ortamınızı değiştirmektir. Bunun neden doğru olduğunu anlamak fazla tahmin gerektirmez. Normal bir durumda, aynı anda orada bulunan tatlıyı yemeyi, sebze yemeye tercih edebilirsiniz. Peki bulunduğunuz ortamda tatlı hiç olmasa ne olur? Eğer iyi seçeneklerle çevriliysen doğru seçimi yapmak çok daha kolaydır. Ortamınızdaki sizi hedeflerinizden alıkoyacak dikkat dağıtıcı unsurları kaldırın.

Bir adım daha ileri gitmek ister misiniz?

Ortamınıza sizi ertelemeden alıkoyacak ve iyi davranışlar uyandıracak tetikleyiciler ekleyebilirsiniz.

“Giderek “hayır” dediklerimizle tanımlanacağız.” – Paul Graham

Her gün yüzlerce küçük kararlar vermekle karşı karşıyayız. Kolay yoldan sonuç almak veya uzun vadeli bir davranışı seçmek gibi ikilemler yaşıyoruz.

Günlük seçimlerimiz sonunda kendi geleceğimizi şu anda gerçekleştiriyoruz. Başarı kapasitemizi olumlu olarak tanımlamak için gittikçe artan dikkat dağıtıcı unsurları bertaraf etmeliyiz.

Kötü alışkanlıkları kırmak ve iyi alışkanlıklar kazanmak için daha uygulanabilir fikirler üretin. Alışkanlıklardaki küçük değişikliklerin sizi nasıl olağanüstü sonuçlarla buluşturacağını hayal edin.