Çocuk ve Yalan – Yaşadığımız çağın adını, bir zamanların Brezilya dizisi olan “Yalan Rüzgarı” gibi “Yalan Çağı” diye değiştirsek daha doğru olacak. İnsanlığın yalancılık tarihinde bu çağın eline hiçbir çağ su dökemez. Çünkü bu çağda bir yalan bir olarak kalmıyor; farklı iletişim araçlarıyla binler, on binler hatta milyonlarca defa çoğaltılıyor. “Üst mahallede yalan söyle, aşağı mahallede sen de inan” atasözünün gerçekliğini anlıyoruz.
İnsan yalancılık yaparak kişilere haksızlık hatta zulmetmiş oluyor. Peki, yetişkinler bu yalan söyleme işini ne zaman öğrendiler? Bunun cevabını Freud’un psikanalizinden hareketle, insanın kendi çocukluk dönemine ulaşarak bulabiliriz.
Çocuklara yalan söylemeyi kim öğretiyor?
Çocuk ve Yalan – Cevap: Yetişkinler… Mesela çocuğu olan bir aileye şöyle soralım: İstediklerini elde etmek için yalan söyleyen, aldatan ve arkanızdan gizlice numara çeviren bir genç çocuğunuz olsun, ister misiniz?
“Hayır” diyorsunuz, duydum! Hiç kimse tabii ki istemez, ben de istemem. Oysa biliyor musunuz; yalan söylemek, çocuklukta başlayan bir alışkanlıktır. Özellikle “ilk gençlik çağında” diye daha açıklık kazandıralım. Peki ergenlik çağına geldiklerinde yalan söyleme huyu birden bire mi çıkıyor? Yine hayır. Çocukluğundan itibaren, yıllarca yalan söyleme pratiği yaparak yetişen gençlik, erken gençlik/ergenlik dönemine girdiğinde bu konuda doğal olarak ustalaşıyorlar.
Çocuklara yalan söylememeyi öğretmek ve onlara dürüst olma alışkanlığını gençken aşılamak çok daha iyidir. Karakterleri şeffaf, dürüst olma yetenekleri olan ve gerçeği gizlemek yerine açıkça konuşmak ve itiraf etmeye eğilimli olan bu gençleri yalancılıktan korumak da bizim görevimiz.
Unutmayalım ki, yalan söylemek, dürüstlük gibi bir alışkanlıktır.
Aşağıda çocuklara yalan söylememeyi öğretmek ve çocuğun aldatıcı davranışlar geliştirmesini önlemek için bazı ipuçları verilmiştir.
Çocuklar Neden Yalan Söyler?
Çocuk ve Yalan – Çocuklar çeşitli nedenlerle yalan söyler. Küçük çocuklar bile sırf fantezi olsun diye yalan söyleyebilirler.
Sınıf arkadaşlarına “Dün gece Ay’a gittim ve tekrar döndüm” diyebilirler. Bunun gerçek olmadığını biliyoruz, ama küçük arkadaşları bunun yalan olduğunu bilmiyor olabilir. Yalan, bir şeyler uydurup kurtulamayacağını görmek veya arkadaşlarını etkilemek için deneme amaçlı da söylenmiş olabilir.
Biraz yalan analizi yapalım:
1-) Birçok çocuk, davranışlarından sorumlu tutulmak istemediğinde yalan söyler. Matematik sınavında başarısız olmuş bir çocuk, başına neler geleceğini biliyor olabilir. Hafta sonu katılmak istediği bir doğum günü partisine doğruyu söylediği takdirde katılamama riskinin tedbirini almak için yalan söylemiş olabilir.
2-) Başkalarını doğru olmayan şeylere inandırdıklarında, bu durumdan hoşlanan ve heyecanlandıkları için yalan söyleyen başka çocuklar da var. Bu iyi değil tabii. Bu duyguya olan bağımlılık büyüyebilir ve yalanlarının ve aldatmalarının zamanla artmasına neden olabilir. Bu tür yalan söyleme, kompulsif yalan söylemeye dönüşebilir.
3-) Anadolu’da “yalancı çoban” öyküsünü bilirsiniz. “Sürüye kurt girdi” deyip yalan söyleyerek köylüyü harekete geçiren çoban, üçüncü defasında sürüye gerçekten kurt geldiğinde, bunu da köylüye duyurduğunda, artık ona kimse inanmıyordu.
4-) Bazı çocuklar utandıkları için yalan söylerler. Gerçeklerinden utandıkları için, mesela okula dönülünce, yaz tatilinde nereye gittikleri hakkında yalan söyleyebilirler. Çocuklarınızla bu tür yalanlar hakkında konuşun. Durumları ne olursa olsun diğerlerinden daha az olmadıklarını; yalan söylemenin uzun vadede kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlamayacağını bilmelerini sağlayın.
5- Başka bir kısım çocuklar ise başkalarını etkilemek için yalan söyler. Alaattin’in Sihirli Lambasındaki Alaattin rolü gibi. Durumlarından veya yaşam deneyimlerinden utandıkları için değil; sadece başkalarını etkilemek istiyorlar olabilir. Bu onların özsaygılarını inşa etme girişimidir, ancak boşuna bir girişimdir. Çünkü yalanlar üzerine kuruludur. Çocuklarınızla kendilerini daha iyi göstermek için yalan söylemeleri hakkında konuşun. Yalanların uzun vadede yardımcı olup olmadığı veya onlara zarar verip vermeyeceği gerçeğini tartışın.
Çocuk ve Yalan – Aşağıda, dikkat çekmek için mi yoksa daha iyi görünmek için mi çocuğunuza yalan söylediğini sormayı düşünmeniz gereken bazı sorular bulunmaktadır. Bu soruları irdeleyin:
Soru-1: “Arkadaşlarınız gerçeği öğrenirse, gelecekte size güvenmelerini kolaylaştıracağını mı yoksa zorlaştıracağını mı düşünüyorsunuz?”
Soru-2: Durumun hakkında neden yalan söylüyorsun? Yalan söyleyerek kazanmaya çalıştığın şey nedir? İnsanlar yalan söylediğini öğrenirse hangi riskleri yaşayacağını biliyor musun?
6-) Çocuklar dürtüseldir, bu nedenle dürtüsellikten yalan söylenebilir. Prefrontal korteksleri tam olarak gelişmemiştir, bu da davranışlarını daha dürtüsel hale getirir. ABD Sağlık ve İnsan Hizmetleri Departmanına göre yaklaşık 25 yaşına kadar tam olarak gelişmeyecektir. Prefrontal korteks, karar vermeyi ve sağduyu kullanmayı kontrol eder. Bu beyin gelişimi eksikliği, kaçınılmaz olarak yalan söylemek de dahil olmak üzere kötü yargılara neden olur.
DEHB olan çocukların dürtüsel davranışları daha fazladır. Bu nedenle, yalan söylemeye daha yatkın olabilirler.
Çocuklara Doğru Söylemeyi / Yalan Söylememeyi Nasıl Öğretebilirsiniz?
1-) Doğruluk Konusunda Gerçek Bir Rol Model Olun
Çocuk ve Yalan – Çocuklara yalan söylememeyi öğretmenin en etkili yollarından biri, iyi bir rol model olmaktır.
Çocuklar, ebeveynlerinin davranışlarını modelleyecektir. Düzenli olarak yalan söylediğinizi görürlerse, bu davranışın caiz olduğuna inanarak büyüyeceklerdir.
Mesela; bir kasiyer size yanlış parayı geri verirse ve fazladan 20 dolar alırsanız, geri verir misiniz, yoksa sizde kalır mı? Davranışlarınız, sözleriniz kadar konuşkandır. Parayı saklarsanız ve çocuğunuz bunu yaptığınızı görürse, sahtekârlığın faydalı olduğuna inanacaktır. Yapılacak en doğru şey parayı kasiyere geri vermek ve hata yaptıklarını bildirmektir. Çocuğunuz dürüstlüğün en iyi politika olduğunu görecektir.
Çocuklarınız inanılmaz bir gözlemcidir; sizi an be an izlerler. Sadece sizden öğrenmiyorlar, aynı zamanda sizin hakkınızda da öğreniyorlar. Yalan söylemeyi, aldatıcı ve dürüst olmayan davranışları alışkanlık haline getirirseniz, bu davranışı eninde sonunda fark edeceklerdir. Çocuklarınızın sizin ve karakteriniz hakkında ne düşündüklerini önemsiyorsanız, söz ve davranışlarınızda dürüst ve doğru olmayı alışkanlık haline getirin.
2-) Gerçeği Söylemek Konusunda Kendinizi Acıtsa Bile Dürüst Olun
Çocuk ve Yalan – “Kıyafetin hayatımda gördüğüm en çirkin şey.” Bu söz doğru olabilir ama birinin bunu yüzüne söylemesine ihtiyacı olan var mı? Tabii ki değil. Sırf bir şeyin söylenmesi gerektiği anlamına gelmediğini düşündüğünüz için.
Çocukların, gerekli olmayan acımasız dürüstlük ile doğruyu söyleme arasındaki farkı öğrenmeleri gerekir. “Her dediğin doğru olmalı, ama her doğruyu söylemek doğru değildir.” kuralını çocuklarınıza hayatın bir ilkesi olarak sunun.
Bilgi, birinin duygularını incitecekse ve gerekli değilse, muhtemelen söylenmesine gerek yoktur. Çocuğunuz bu kavramı tam olarak kavrayamıyorsa, bazı senaryoları canlandırın ve onlara her durumda ne yapmaları gerektiğini sorun.
3-) Yalan Söylemenin Sonuçları Vardır.
Çocuk ve Yalan – Çocuklarınıza başlarını belaya soksa bile yalan söylememeyi öğretmek istiyorsunuz. Kasıtlı yalan söylemenin sonuçları olmalı, özellikle de başlarını belaya sokabilecek şeyler hakkında doğruyu söylemeye gelince; doğruyu söylerlerse sonuçların azaltılacağını bilmelerini sağlayın. Çocuklar, yalan söylemenin durumu uzun vadede onlar için daha da kötüleştireceğini bilirlerse, gerçeği söylemeye daha meyilli olacaklardır. Kaynak
4-) Onları Yalan Söylemeye Zorlamayın
Çocuk ve Yalan – Bir çocuğa yalan söylemenin kolay olduğu durumlar vardır. Bu, onları başarısızlığa uğratmak gibidir. Yalan söylemek bir alışkanlıktır, bu nedenle çocuğunuzun doğruyu söylemesine ve dürüst olmasına yardımcı olun. Doğruyu söylemeleri için yollar ve çıkışlar sağlayın. Onları köşeye sıkıştırmayın; sonra onları yalancı olarak çağırmayın. Bu, uzun vadede iyi bir karakter oluşturmaya yardımcı olmaz.
Onları köşeye sıkıştırmak yerine, gerçeği söylemelerine yardımcı olduğunuz bir duruma çevirin. Bu, çocuklarınıza yalan söylememeyi öğretmeye yardımcı olur ve doğruyu söyleme alışkanlığı kazandırır.
5-) Çocuğunuzu Yalancı Olarak Yaftalamayın
Çocuk ve Yalan – Çocuklarınıza yalan söylememeyi öğretmenin bir başka önemli yolu da onları “yalancı” olarak damgalamamaktır. Çocuğa bir etiket vurursanız, zamanla o kişi, o olur. Bu ifade tabii ki sebep açısından baktığımızda, her koşulda doğru değildir. Kızıma her gün “güzel kelebeğim” desem de, elbette ben bunu söylediğim için güzel bir kelebek olmayacaktır. Ancak, bir kelebeğin zarif hareketlerini taklit edebilir; çünkü ona söylediklerime inanır.
Aynı şey çocuklarımıza atadığımız karakter özellikleri için de geçerlidir. Çocuklarımıza çalışkan olduklarını söylersek, zamanla bu karakterin daha da geliştiğini göreceksiniz. Bir işi her yaptığında “harika bir çalışkan, tanıdığım en iyilerden biri” olduklarına işaret edersek, onlara söylediklerinize inandıkları için daha çok çalıştıklarını göreceksiniz.
Ne demişler; “Deli bir adama 40 gün “akıllısın” dersen akıllanır. Akıllı bir insana 40 gün “delisin” dersen, delirir.”
Ebeveynin sözleri güçlüdür. Bir ebeveyn, çocuğuna yalancı olduğunu söylerse ve bu etiket çocuğun üzerine yapıştırılırsa veya damgalanırsa, o zaman bunu ciddiye alırlar. Bu sadece benlik saygısını etkilemekle kalmaz, aynı zamanda bir şekilde kötü olduklarını da düşünebilirler. Kendi lehlerine çalışmasını sağlamak için daha fazla yalan söyleyecek kadar ileri gidebilirler. Onları yalancı olarak damgaladıysanız, bunu kendileriyle değiştiremeyeceklerini düşünebilirler, bu yüzden bunu kendi çıkarları için kullanırlar.
6-) Övgü ile Dürüstlüğü Güçlendirin
Çocuk ve Yalan – Çocuğunuza “yalancı” dediyseniz, bu markayı zihninde tersine çevirmek için çalışmaya başlayın. Dürüst ve doğru oldukları örnekleri arayın. Onlara iyi ve dürüst bir çocuk olduklarını söyleyin. Olumlu doğruyu söyleme davranışlarını pekiştirmek için bunu tekrar tekrar yapın.
Özellikle zor durumlarda, dürüst olduğunda çocuğunuzu överek olumlu pekiştirme kullanın. Eğer bir sınavda başarısız olduysa ve kötü bir not aldıysa, gerçeği sizinle paylaştığı için onları övün. Çocuğa dürüstlüğünü takdir ettiğinizi söyleyin ve artık gerçeği bildiğinize göre, bir sonraki sınavdan önce ona yardım edebilir veya biraz özel ders alabilirsiniz.
7-) Herkesin Hata Yapabileceğini Bilsinler
Çocuk ve Yalan – Hayatta herkes hata yapar. Kimse mükemmel değildir. Çocuklarımıza onlardan mükemmellik beklemediğimizi anlatmalıyız. Hayatta hata yaptıklarında dürüst olmalarını istiyoruz, böylece onlara bazı şeylerde yardımcı olabiliriz. Bizden yardıma ihtiyaç olduğunu bildiğimizde rehberlik ve destek sağlayabiliriz.
Çocuğunuzun doğruyu söylemesini sağlayın. Bazen çocukların dürtüsel tepkileri olur ve düşünmeden yalan söylerler. Bu gibi durumlarda, “Sana bir şeyleri tekrar düşünmen için on dakika vereyim, sonra bu sohbeti tekrar yapalım” diyebilirsiniz. Ardından, on dakika sonra sohbete geri dönebilir ve gerçeği söylemelerine izin verebilirsiniz.
Sonuç: Bir Tane Gerçek Bir Harman Yalanı Yakar
Çocuk ve Yalan – Yalan söylemek sosyal hayatın kaçınılmaz bir parçasıdır ve çocuklarınız büyümenin doğal bir parçası olarak buna maruz kalacaklardır. Ancak, çocuklarınıza yalan söylememeyi öğretmek ve onlara dürüstlük alışkanlığını aşılamak bir ebeveyn olarak size kalmıştır.
Doğruyu söyleme ve dürüstlük için fırsatlar üretin. Bu alışkanlıkları karakterlerinin temeli olarak oluşturmalarına yardımcı olacaktır. Dürüstlüklerinden dolayı onları övün, özellikle doğruyu söylemeleri zor olduğunda daha fazlasıyla övün.
Eh, ebeveynlik öyle hiç de kolay olmasa gerek, değil mi?
