Eleştirel Düşünme Nedir? Nasıl Eleştirel Düşünülür?

Eleştirel düşünme nedir? Nasıl eleştirel düşünülür? Siz, eleştirel düşünüyor musunuz? Bu makalede eleştirel düşünme becerisi üzerinden hayata, olaylara ve kişilere bakış açımızı da öz-eleştirel düşünmeye ne dersiniz?

Eleştirel düşünme nedir? deyince, öncelikle şu “eleştirel” kavramına bir bakalım. Çünkü kelime kültürümüzle birlikte anıldığında rahatsız edici bir anlama sahip. Eleştiri, burada “Tenkit” anlamına geliyor ve gündelik kullanımda tenkit veya eleştiri insanlara kaba saba davranmayı, açık aramayı veya kötülemeyi amaçlıyor gibi bir hüviyete bürünüyor.

Oysa bütün bu bildiklerinizi unutun. Çünkü kelime dağarcığımız sıkışmış ve dar. Hem eleştirinin hem de eski dildeki adıyla tenkitin harika anlamları var. Aslında bundan 100 yıl önceki edebiyat dünyasında “Tenkit Sanatı” ismiyle yazılmış kitaplar ve makaleler var. Bu yazılar birbirinden güzel konuları içermektedir. Bir yazar yazdığı yazının veya kitabın başka yazardan ya da editörden “eleştirisini” yani “tenkidini” beklerdi. Amaç yazılan yazı veya makaleye farklı bir açıdan bakmalarını ve katkı vermelerini sağlamaktı. Şimdi de editörler işbaşında. Tek farklı yönümüz var eskilerle; o da burnumuzdan kıl aldırmaz oluşumuz.

ELEŞTİREL DÜŞÜNME NEDİR?

Her neyse biz dönelim yine “Eleştirel düşünme nedir?” sorusuna. Dil bilimsel olarak “critic” ya da “kritike” sözcüğü Yunancadan Latinceye “criticus” olarak geçmiştir. Sonraları, farklı dillerde “yargılama sanatı” anlamında kullanılmaya başlamış bir kavramdır.

Eleştirel düşünme, bir yargı oluşturmak için olguların analizidir. Konu biraz karmaşıktır. Farklı tanımları olsa da, eleştirel düşünme genellikle bir olgunun rasyonel, şüpheci, tarafsız bir şekilde analiz edilmesini veya gerçek kanıtların değerlendirilmesini içeren bir değerlendirme süreci ve yeteneğidir. 

Kritik bakış; baktığınız nesneye, olaya veya konuya hep aynı noktadan değil, farklı yerlerden, farklı açılardan ve konumu değiştirerek baktığınız takdirde, daha önceki düşünceniz veya yargınızla son yargınız arasında bir anlam değişimi oluşuyorsa kritik-eleştirel bakışla bakıyorsunuz demektir.

Bu cümleden hareketle Anadolu’da nice “yanlış anlaşılmalardan dolayı” işlenen cinayetlerin haddi hesabı yoktur. Yani her kim işlediği bir kusur sonrası “Ben bunu yanlış anlamışım” diyorsa, kendi açısından olaya dolaysız bakmış, olayı kritik etmemiş ve sonuç vahim olmuştur.

Normal düşünme süreci ile eleştirel düşünme süreci arasında fark vardır. Normal düşünme sürecinde şu aşamalar yer alır.

• Bir problemle karşılaşma
• Sorunun sınırlarını belirleme
• Olası bir çözüm/ler bulma
• Çözümü mantıksal olarak uygulama
• Sonuçları özetleme

Eleştirel düşünme nedir denildiğinde ise, derinlemesine düşünme (reflective thinking) olarak tanımlanmaktadır. Derinlemesine düşünmenin temelinde ise şu şartlar yer alır: – Önyargılardan uzak olma  – Açık fikirli olma – Şüpheci olma.

Eğitimciler, eleştirel düşünmeyi; problem çözme, sorgulama ve araştırma gibi kazanımları kapsayan genel bir süreç olarak tanımlamakta ve hem bir beceri hem de bir tutum olarak görüp beş boyutta incelemektedirler. 

İşte eleştirel düşünme boyutları:

1. Sorunu tanımlama,
2. Sorunun çözümü için uygun bilgileri toplama ve seçme,
3. Yapılandırılmış ve yapılandırılmamış varsayımları tanıma,
4. İlgili ve sonuca götürücü varsayımları seçme ve formüle etme,
5. Geçerli sonuçları çıkarma ve çıkarsamaların geçerliğini tartışmadır

Bu boyutlar, hatırlarsanız analitik düşünmenin ve problem çözme davranışlarının da temelidir. (Bakınız: “Analitik Düşünme Nedir? Nasıl Geliştirilir?” ve “Yaratıcı Düşünmeyi Engelleyen Faktörler“)

ELEŞTİREL DÜŞÜNDÜĞÜNÜZÜN GÖSTERGELERİ NELERDİR?

Bir nesne veya konu hakkında;

• Düşünceler arasındaki mantıksal bağlantıları anlıyorsanız,
• Farklı bakış açılarından argümanları tanımlayıp, onları yeniden değerlendirebiliyorsanız,
• O konuyla ilgili tutarsızlıkları ve düşünce bozukluklarını tespit ediyorsanız,
• Problemleri sistematik olarak çözebiliyorsanız,
• Fikirler arasındaki benzerlik ve farklılıkları tanımlayabiliyorsanız,
• Öne çıkan fikirlerin konuyla olan uygunluğunu ve önemini tanımlayabiliyorsanız,
• Ve tüm bunların yanında, inandığınız bir inanç sistemini, bir değerler manzumesini gerekçeleriyle birlikte savunabiliyorsanız eleştirel düşünme becerisine sahipsiniz demektir.

TEDX SUNUMUYLA KARŞINIZDA ELEŞTİREL DÜŞÜNME!

NEDEN ELEŞTİREL DÜŞÜNMELİYİZ?

Toplumlar –özellikle bizim gibiler- çocukluktan itibaren eleştirel düşünme becerisi kazanmadığı için, karşılaşılan sorunları çözmede “eleştiri sınırları”nı aşan çözümlere başvurmaktadırlar. Her ne kadar eleştirel düşünme becerileri, yanlışları ve doğruları keskin bir muhakeme gücüyle açığa çıkarmak olsa da, bunu yaparken bile kararları insanların kabul sınırları içinde mantıklı, reddedilemez tarzda öne çıkarmak gerekiyor.

Eleştirel düşünme, bir düşünce hakkında bilgilenmek, teorilerimizi geliştirmek ve müzakere gücümüzü artırmak bakımından etkileyicidir. Bir iş ortamında, çalışma hayatında, hatta evimizde bile bir şeyi farklı yapmak istiyorsanız elbette farklı düşünmeli ve probleme farklı yaklaşmalısınız. İşte bu eleştirel düşünmedir.

Eleştirel düşünme bir bakıma yaratıcılığın da çıkış noktasıdır. Her ne kadar mantık ve rasyonellik gibi eleştirel düşünmenin başvurduğu yöntemlere ve kurallara uymak yaratıcı düşünmeye ters gelse de, eleştirel düşünmenin “dışarıdan düşünmek” ilkesi, fikir birliğine meydan okumak ve daha az popüler olan yaklaşımı takip etmek gibi konularla uyumludur. Eleştirel düşünme yaratıcılığın temel bir parçalarından biridir. Yaratıcı fikirlerimizi değerlendirmek ve geliştirmek için eleştirel düşünmeye ihtiyacımız vardır.

SOKRATİK YÖNTEM – SORGULAMA YÖNTEMİ

Eleştirel düşünme nedir sorusunun ana yöntemlerinden biri, belki de en önemli yöntemlerin başında Sokratik Yöntem gelmektedir. Sokratik yöntemin tanımı şu şekildedir:

“Düşünceyi bir yargılama sanatı çerçevesinde ele alıp, o düşünceyi iyileştirme çabasıdır.”

Sokratik yöntem için, Sokrates “Bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme” olarak tanımlar. Sokratik yöntemin diğer adı; “sorgulama yöntemi” olarak tanınmıştır.  Onun “Sorgulanmamış bir hayat yaşanmaya değmez” sözü günümüze kadar ulaşmıştır.

Sokratik yöntem, günümüzün en çok bilinen eleştirel düşünme tekniklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yüzeysel ve basit görünen konuların derinliğine ve karmaşıklığına ulaşabilmek açısından; bu tekniğin temellerinde de yer aldığı gibi, amaca, eldeki bilgiye, yoruma, varsayımlara, göstergelere, kesinliğe, tutarlılığa ve kullanılan akıl yürütmeye yönelik sorular gerçekten de zorunludur.

Yöntemin özü: Sokratik yöntem için “tümevarım yöntemi” diyebiliriz. Sokratik yöntem: “Kendisi hiçbir şey bilmiyormuş gibi görünüp, karşısındakini konuşturmak ve ustalıkla gerçeği buldurmaktır.”

Şimdi farz ediniz ki, Sokrat yanımıza geldi ve aramızda şöyle bir diyalog gerçekleşti:

Ben bir fikir öne sürüyorum.  Mesela, “İyi bir müzisyen olabilmek için iyi bir müzik eğitimi almak gerekir” diyorum.

Sokrat araya giriyor ve başlıyor sorgulatmaya: “Dünyaca ünlü iyi müzisyenler eğitim almadan da sanatını icra edebiliyorlar.” diyor ve devam ediyor;
“Ünlü bestekâr A kişisi müzik eğitimi almadı, ama dünyanın kabul ettiği bir otorite, değil mi?“

Ben “evet” demek zorunda kalıyorum. Çünkü gerçekten de öyle. Sonra devam ediyor;
“B kişisi de aynı şekilde eğitim almadan dünyaca ünlü bir müzisyen, değil mi?“

Ben yine “evet” demek zorundayım.

Sokrat devam ediyor: “Demek ki müzik eğitimi almadan da iyi bir müzisyen olunabilirmiş, değil mi?“

Ben yine “evet” diyorum.
Dikkat ederseniz Sokrat, somut örneklerle, tümevarım yöntemiyle, bana cevabı buldurdu.

ELEŞTİREL DÜŞÜNME ADIMLARI İÇİN SORULAR

1. Düşünme nedenim nedir?
2. Hangi temel soruyu sormalıyım?
3. Soruma yanıt almak için hangi bilgiye ihtiyacım var?
4. Soruda yer alan temel kavram nedir?
5. Temel varsayımlarım nelerdir?
6. Tartışma konusu hakkındaki temel görüşüm nedir?
7. Temel bulgularım nelerdir?
8. Düşünmemin sonuçları nelerdir?

Yukarıdaki sorular ışığında eleştirel düşünmenin temel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1-) Eleştirel düşünme muhakemeye -akıl yürütmeye- dayalıdır: Eleştirel düşünme sürecinde elde edilen çıkarımların uygun, geçerli ve sağlam kanıtlara dayalı olması, gelişi güzel olmaması gereklidir.

2-) Eleştirel düşünme, derinlemesine düşünmeyi gerektirir: Bir düşünceyi geliştirmek, başkasına ve kendine ait düşünceleri bilinçli bir şekilde değerlendirmeyi gerektirir.

3-) Eleştirel düşünme odaklanmayı gerektirir: Bir amaç ile düşünmeyi gerektirir. Bu amaç ise, bireyin ne yaptığı veya neye inandığıyla ilgili olarak en iyi kararı vermektir.

 Özetle; düşünme biçimlerini eleştirel/eleştirel olmayan olarak aşağıdaki gibi tasnif edebiliriz:

ELEŞTİREL DÜŞÜNÜYOR MUSUNUZ?

KENDİNİZİ 5 SORUDA TEST EDİN 

Aşağıda eleştirel düşünmeye dair 5 tane soru yöneltilmiştir. Cevaplayabilir misiniz?

Not: Önce önermeyi, sonra soruyu ve daha sonra da seçenekleri okuyunuz.

ÖNERME 1-) Bütün kuşlar hayvandır. Bütün tavuklar kuştur.

SORU 1-) Aşağıdaki seçeneklerden hangisi verilen önerme ile tam olarak tutarlıdır?

1. Bütün tavuklar hayvandır.
2. Bütün tavuklar hayvan değildir.
3. Bazı tavuklar hayvandır
4. Bazı tavuklar hayvan değildir.
5. Geçerli bir sonuç çıkmaz.

ÖNERME 2-) Tüm yeni yazarlar serbest çalışan gazetecilerdir.  Hiçbir serbest çalışan gazeteci işçi değildir.

SORU 2-) Verilen önermeye göre hangisi kesin olarak doğrudur?

1. Tüm işçiler yeni yazarlardır.
2. Hiçbir çalışan yeni yazar değildir.
3. Bazı çalışanlar yeni yazarlardır.
4. Bazı çalışanlar yeni yazarlar değildir.
5. Geçerli bir sonuç çıkmaz.

ÖNERME 3-) Akademik personel bordrolu çalışanlar değildir. Bütün profesörler akademik görevlidirler.

SORU 3-) Verilen önermeye göre hangisi kesin olarak doğrudur?

1. Bütün profesörler kadroludur.
2. Hiçbir profesör kadrolu değildir.
3. Bazı profesörler kadroludur.
4. Bazı profesörler kadrolu değildir.
5. Geçerli bir sonuç çıkmaz.

ÖNERME 4-) Bütün elmalar meyvedir. Bazı böcekler elmadır.

SORU 4-) Verilen önermeye göre hangisi kesin olarak doğrudur?

1. Bütün böcekler elmadır.
2. Hiçbir böcek elma değildir.
3. Bazı böcekler elmadır.
4. Bazı böcekler elma değildir.
5. Geçerli sonuç çıkmaz.

ÖNERME 5-) Bazı aslanlar kafeste yaşar. Bütün aslanlar kedidir.

SORU 5-) Verilen önermeye göre hangisi kesin olarak doğrudur?

1. Bütün kediler kafeste yaşar.
2. Hiçbir kedi kafeste yaşamaz.
3. Bazı kediler kafeste yaşar.
4. Bazı kediler kafeste yaşamaz.
5. Geçerli bir sonuç çıkmaz.

Kaynaklar:

Şenşekerci, E. & bilgin, A. (2008). Eleştirel Düşünme ve Öğretimi. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 9, Sayı: 14, 2008/1

http://www.hanen.org/Helpful-Info/Early-Literacy-Corner/Critical-Thinking.aspx

https://www.skillsyouneed.com/learn/critical-thinking.html

https://www.testpartnership.com/samplereports/example-questions-critical.pdf