Özne ve Yüklem / Temel Ögeler

Özne ve yüklem / Temel ögeler – Cümle ögeleri üç ana başlıktan oluşmaktadır: Temel Ögeler, Yardımcı Ögeler ve Cümle Dışı Unsurlar. Bu yazıda sadece temel ögeler olan özne ve yüklemi inceleyeceğiz. Ancak bu yazıya geçmeden önce “İsim Nedir / Ad Nedir?” ve “Fiil Nedir / Eylem Nedir?” başlıklı yazıları da okumanız tavsiye edilmektedir.

Özne ve Yüklem

Temel olarak bir cümlede mutlaka bir özne ve bir de yüklem vardır. Özne ve yüklem temel olarak olayı ortaya koyan elemanlardır. Cümledeki diğer ögeler anlam bakımından destekleyici ve açıklayıcıdır. Cümledeki özne ve yüklemi algılayabilme, özellikle küçük yaştaki çocukların okuduklarını anlama oranlarını yükseltmektedir. Bu sebeple öznenin ve yüklemin özellikle küçük yaşlardan itibaren öğrenilmesi anlama konusunda büyük avantajlar sağlamaktadır.

Yüklem Nedir?

Yüklem, bir cümlede iş, oluş, yargı ve hareket bildiren; genellikle cümle sonunda bulunan sözcük veya sözcük öbeğidir.

Örnek: Ali İstanbul’a gitti. → Cümlesinin yüklemi: gitti.

Örnek: Çocuklar seni görünce mutlu oldular. → Cümlesinin yüklemi: mutlu oldular. → Yüklem tek bir kelimeden oluşabileceği gibi birleşik kelimelerden veya fiillerden de oluşabilir. Birleşik fiilleri incelemek için tıklayınız.

Yüklemler fiil soylu sözcüklerden oluşabileceği gibi isim soylu sözcüklerden de oluşabilir.

Örnek: Onun bu elbisesi yeniymiş. → Cümlesinin yüklemi: yeniymiş. → İsim soylu sözcükten oluşmuş bir yüklem.

Bir cümlede İLK BULUNMASI GEREKEN ÖGE YÜKLEMDİR.

Yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur. Cümledeki iş, oluş, hareket veya yargıyı bildiren sözcük veya sözcük grubu yüklemdir.

Bir cümlede yüklem her zaman cümle sonunda olmak zorunda değildir. Kurallı cümleler yerine devrik cümlelerle de karşılaşabilirsiniz. Buna dikkat ediniz.

Örnek: Bitti sonunda uzun yolculuk. → Cümlesinin yüklemi: bitti.

Örnek: Sabah erkenden kalktık biz. → Cümlesinin yüklemi: kalktık.

Bulunacak diğer ögeler yükleme sorulacak farklı sorular aracılığıyla bulunmaktadır. Bu yüzden İLK VE DOĞRU OLARAK YÜKLEMİN BULUNMASI ÖNEMLİDİR.

Özne Nedir?

Özne, cümlede bildirilen eylemi yapan ya da bundan etkilenen sözcük veya sözcük öbeğidir. Cümledeki özneyi bulmak için yükleme “KİM” veya “NE” sorusu sorulur. İlk sorulacak soru “KİM” sorusudur. Ancak bazı cümlelerde özne canlı bir varlık olmayabilir. Bu durumda yükleme sorulan “NE” sorusu size özneyi bulduracaktır.

Örnek: Ayşe arkadaşına gitti. → Cümlesinin öznesi: Ayşe.

Örnek: Masmavi deniz harika görünüyordu. → Cümlesinin öznesi: Masmavi deniz.

UYARI: İkinci örneğe benzer cümlelere dikkat ediniz! Burada yalnızca “deniz” kelimesinden bahsedilmiyor. “Masmavi deniz”den bahsediliyor. “Masmavi deniz” sözcükleri bir tamlama oluşturduğu için birlikte ele alınmaktadır. “Tamlama” konusu için ayrıca “Tamlama Nedir? / İsim Tamlaması – Sıfat Tamlaması” başlıklı yazıyı da okuyabilirsiniz.

DİKKAT! Cümlede yüklemden sonra İKİNCİ OLARAK BULUNMASI GEREKEN ÖGE ÖZNEDİR.

Gerçek Özne / Gizli Özne / Sözde Özne

Özne kendi içerisinde “Gerçek (Açık) Özne“, “Gizli Özne” ve “Sözde Özne” olmak üzere üçe ayrılır.

Gerçek (Açık) Özne

Cümle içerisinde açık olarak bulunan / cümle içerisinde yazılmış olan öznedir.

Örnek: Öğrenciler sahnedeki arkadaşlarını alkışladılar. → Kim alkışladı? Öğrenciler.

Örnek: Kitabın bütün sayfaları sudan ıslanmıştı. → Ne ıslanmıştı? Kitabın bütün sayfaları.

UYARI: Benzer cümlelere dikkat ediniz! Burada yalnızca “sayfa” kelimesinden bahsedilmiyor. “Kitabın bütün sayfaları”ndan bahsediliyor. “Kitabın bütün sayfaları” sözcükleri bir tamlama oluşturduğu için birlikte ele alınmaktadır.

Gizli Özne

Cümlede açık olarak yazılmayan ve yüklemdeki kişi ekinden anlaşılan öznelerdir.

Örnek: Bugün size geleceğiz. → Kim gelecek? Biz. → “Biz” kelimesi cümlede açık olarak ifade edilmemiş olsa da yüklemde bulunan “gideceğ-iz” birinci çoğul şahıs eki, öznenin “biz” olduğunu göstermektedir.

Örnek: Beni beklemeden hızlıca yürüdüler. → Kim yürüdü? Onlar. → “Onlar” kelimesi cümlede açık olarak ifade edilmemiş olsa da yüklemde bulunan “yürüdü-ler” üçüncü çoğul şahıs eki, öznenin “onlar” olduğunu göstermektedir.

Sözde Özne

Cümlede işi yapanın belli olmadığı ya da belirtilmediği durumlardaki özneye denir. Bu tip cümlelerde fiiller genellikle “-l” ya da “-n” ekleriyle çekimlenir. Özne, fiilin etkisini üzerinde taşıyan varlık ya da nesne olur.

Sözde özne, cümlede eylemin kime ya da neye yönelik olduğunu belirtir ancak eylemi gerçekleştirenin kim olduğunu açıkça belirtmez.

Örnek: Bugün sınıf temizlendi. → Kim/Ne temizlendi? Sınıf. → Kimin temizlediği belli değildir. Ancak temizlenen yani işten etkilenen “sınıf”tır. Bu yüzden “sınıf” sözde öznedir.

Örnek: Ödevler hemen yapıldı. → Kim/Ne yapıldı? Ödevler. → Kimin yaptığı belli değildir. Ancak yapılan yani işten etkilenen “ödevler”dir. Bu yüzden “ödevler” sözde öznedir.

UYARI: Türkçede bazı tartışmalı konular bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi özne konusundadır. Bazı cümlelerde öznenin olmadığı gözlemlenmiştir. Bu durum bir test veya değerlendirme gibi kesin cevabı olması gereken durumlarda karşınıza çıkmayacaktır. Ancak yine de «Yarın okula gidilecek.» gibi bir cümlede kim veya ne sorusuna cevap bulunamadığını ve bunun n/l seslerinin oluşturabileceği belirsizlikten kaynaklandığını biliniz.

Özne ve Yüklem / Kendinizi Denemeniz için Örnekler

Şimdi, bir kağıt kalem alarak aşağıda verilen cümlelerin özne ve yüklemlerini cevap kısmına tıklamadan siz bulmayı deneyiniz. Ardından cevaplarınızı karşılaştırınız.

1-) Okulun büyük bahçesi çocuklar için oyun alanı sunuyor.

Test Sorusunun Cevaplarını Görmek İçin Buraya Tıklayınız

Yüklem: sunuyor.

Özne: Okulun büyük bahçesi → Cümle öylesine bir bahçeden bahsetmiyor, okula ait olan büyük bir bahçeden bahsediyor. Bu yüzden “okulun büyük bahçesi” söz öbeğini birlikte almanız gerekmektedir.

2-) Kütüphanenin sessiz köşeleri, ders çalışmak için uygun bir ortam oluşturuyor.

Test Sorusunun Cevaplarını Görmek İçin Buraya Tıklayınız

Yüklem: oluşturuyor.

Özne: Kütüphanenin sessiz köşeleri → Cümle öylesine bir köşeden bahsetmiyor, kütüphaneye ait olan sessiz köşelerden bahsediyor. Bu yüzden “Kütüphanenin sessiz köşeleri” söz öbeğini birlikte almanız gerekmektedir.

3-) Öğretmenimizin verdiği ödevler, konuları derinlemesine anlamamıza yardımcı oldu.

Test Sorusunun Cevaplarını Görmek İçin Buraya Tıklayınız

Yüklem: yardımcı oldu.

Özne: Öğretmenimizin verdiği ödevler → Cümle öylesine bir ödevden bahsetmiyor, öğretmenin verdiği ödevden bahsediyor. Bu yüzden “Öğretmenimizin verdiği ödevler” söz öbeğini birlikte almanız gerekmektedir.

4-) Büşra öğretmen en sevdiğim öğretmendir.

Test Sorusunun Cevaplarını Görmek İçin Buraya Tıklayınız

Yüklem: en sevdiğim öğretmendir. → Cümle öylesine bir öğretmenden bahsetmiyor, en sevdiği öğretmenden bahsediyor. Bu yüzden “en sevdiğim öğretmendir” söz öbeğini birlikte almanız gerekmektedir.

Özne: Büşra öğretmen

5-) Bugün dedemle birlikte şehirdeki en büyük parktaydık.

Test Sorusunun Cevaplarını Görmek İçin Buraya Tıklayınız

Yüklem: şehirdeki en büyük parktaydık. → Cümle öylesine bir parktan bahsetmiyor şehirdeki en büyük parktan bahsediyor. Bu yüzden “şehirdeki en büyük parktaydık” söz öbeğini birlikte almanız gerekmektedir.

Özne: biz (gizli özne)

Eğer cevaplarınız doğruysa tebrikler! Ancak cevaplarınız hatalı veya eksik ise “Tamlama Nedir? / İsim Tamlaması – Sıfat Tamlaması” ve “Fiil Nedir / Eylem Nedir?” yazılarını tekrar incelemenizi tavsiye edilmektedir.