Okuma-Anlama – Anadolu erenlerinden Yunus Emre’nin meşhur “İlim kendin bilmektir.” başlıklı şiirini hatırlarsınız. İlim “öğrenmek veya bilgi sahibi olmak” anlamına gelmektedir. “Bilen” kişiye ise âlim (bilge) denilmektedir.
Yunus 6 beyitli şiirinin ilkinde şu mısraları söyler.
“İlim ilim bilmektir.
İlim kendin bilmektir.
Sen kendini bilmezsin;
Ya nice okumaktır.”
Bu yazıda aşağıdaki iki önemli soruya yanıt arayacağız:
- “İlim” dediğimiz “bilgi topluluğu” niçin öğrenilir?
- “İlmi öğrenmenin” en birinci davranışı olan “okumanın amacı” nedir?
Niçin Okuruz?
Okuma-Anlama – Âşık Yunus, okumanın en nihai hedefini söylemiş; “kişinin kendini bilmesi, tanıması…” Bu sonuca ulaşmak için öğrenmek ve anlamak, anlamı hayatın gerçek pratiklerine uygulamak ve böylece beyindeki nöronlarımızda kalıcı hale getirmektir. Kısacası anlamlı yaşamak…
Okuma bir dil becerisidir. Okuma, insanın doğumundan başlayarak, beyin ve bellek gelişimine en büyük katkı sağlayan bir öğrenme yöntemidir.
Ancak okuma ve öğrenme, öğrenileni anlamlandırma ve yorumlama; kısacası belleğin işlenmesi için bazı temel şartlar vardır. Bu şartlara uyulduğunda amaç gerçekleşecektir.
Nedir bu şartlar; anlamlandırma etkinliğinde okuyanın yani öğrenenin konuya ilgisi, öğrenmeye duyduğu ihtiyaçtan kaynaklanan motivasyon, okuma amacını içselleştirme, okuma kişisel becerileri ve okuma genel kültürü ile ne denli donanımlı olduğu gibi şartlardır.
Okuduğunu anlamak, anlam çıkarmak ve yaşama dair oluşturduğu yol haritasına göre öğrenme kapısını açık tutmak, kişisel okumanın nihai amacıdır.
Anlama süreci hem etkileşimli hem de stratejiktir. Okurlar metni pasif bir şekilde okumak yerine, onu analiz etmeli, içselleştirmeli ve kendine ait hale getirmelidir.
Anlayarak okumak için bazı anlama stratejileri konusunda bilgi sahibi olmak gerekir.
Okuduğunu Anlamak için Genel Stratejiler
Okuma-Anlama – Çocukluğunuza hayalen gidin ve okumayı ilk öğrendiğiniz zamanı hatırlamaya çalışın.
Hatırlayacağınız gibi, metni anlama süreci, birisi gelip de bize bir resimli kitap okuduğunda başlamıştı.
Resimli, sonraları sesli kitaplarla ya da anne veya babamızın bize okuduğu kitaplarla başlamıştı. Sözcükleri dinler, kitaptaki resimleri görür ve sayfadaki sözcükleri duyduğumuz sözcüklerle ve temsil ettikleri fikirlerle ilişkilendirmeye çalışırdık.
Bunları hatırlamıyoruz ama aynen böyle oluyor; aslında hala öyledir de.
Kendimizde olduğu gibi, anlama stratejilerini öğrenmek için öğrencilerin modellemeye, uygulamaya ve geri bildirime ihtiyaçları vardır.
Şimdi de anahtar olabilecek bazı anlama stratejilerinden söz edelim:
Tarama – Ön izleme
Okuma-Anlama – Okunacak, tabii anlaşılacak metni anlamak için, okunacak metnin hızlı bir taraması yapılmalıdır. Buna “ön tarama” diyelim. Öğrenciler metni tararken, okumak üzere oldukları metni anlamalarına yardımcı olacak bildikleri kelimelere dokunurlar. Bu, okudukları yeni bilgiler için bir çerçeve oluşturur.
Tahmin Etme
Öğrenciler okuyacakları metinle ilgili tahminlerde bulunurken, benzer konulardaki ön bilgilerine göre beklentiler oluşturabilirler. Okudukça, daha fazla bilgi edindikçe tahminlerini zihinsel olarak gözden geçirebilirler.
Ana Fikri Belirleme ve Özetleme
Ana fikri belirlemek ve özetlemek, öğrencilerin neyin önemli olduğunu belirlemelerini ve ardından kendi sözcükleriyle ifade etmelerini gerektirir. Bu süreç, örtük olarak yazarın metni yazma amacını anlamaya çalışmaktır.
Sorgulama Yapmak
Metne, konuyla ilgili sorular sormak ve cevaplamak, öğrencilerin metnin anlamına odaklanmasına yardımcı olan başka bir stratejidir. Öğretmenler, hem iyi sorular sorma sürecini hem de metindeki cevapları bulma stratejilerini modelleyerek yardımcı olabilir.
Çıkarım Yapmak
Metinde açıkça belirtilmeyen bir şey hakkında çıkarımlarda bulunmak için, öğrencilerin ön bilgilerden yararlanmayı öğrenmesi ve metnin kendisindeki ipuçlarını tanıması gerekir.
Görselleştirmek
Araştırmalar, okurken görselleştiren öğrencilerin, okumayanlara göre daha iyi hatırladıklarını göstermiştir. Okuyucular, metne gömülü illüstrasyonlardan yararlanabilir veya illüstrasyon olmayan metin okurken kendi zihinsel görüntülerini veya çizimlerini oluşturabilir.
Okuduğunu Anlama Stratejileri: Öyküleyici Metin
Okuma-Anlama – Metni bir hikaye ile veya üslup olarak öykü tarzında anlatıldığında daha kolay anlaşılma şansı oluşur. Hatta bu kurgu olabileceği gibi gerçek bir hikaye de olabilir. Öğrencilerin öyküleyici metni anlamalarına yardımcı olacak bir dizi strateji vardır.
Bunlardan biri öykü haritalarıdır.
Öykü Haritaları
Okuma-Anlama – Öğretmenler, öğrencilerin, yazarın hikayeyi oluşturmak için kullandığı unsurlarla ilgili farkındalıklarını artırmak için metnin öyküsel dilbilgisini ya da örgüsünü çizdirebilir.
Öykü dilbilgisi şunları içerir:
- Konumlama: Hikayenin ne zaman ve nerede geçtiği (hikayenin seyri boyunca değişebilir.).
- Karakterler: Motivasyonları ve eylemleri hikayeyi yönlendiren kahramanı (ana karakter) dahil olmak üzere hikayedeki insanlar veya hayvanların listelenmesi.
- Konu: Tipik olarak, öykü kahramanının ele alması ve nihayetinde çözmesi gereken bir veya daha fazla sorun veya çatışmayı içeren olay örgüsü.
- Tema: Yazarın okuyucuların hikayeden öğrenmesini istediği ağır basan ders veya ana fikir. Ezop Masallarında olduğu gibi açıkça ifade edilebilir veya okuyucu tarafından çıkarsanabilir.
Yeniden anlatmak
Öğrencilerden bir hikayeyi kendi sözcükleriyle yeniden anlatmalarını istemek, onları neyin önemli olduğunu belirlemek için içeriği analiz etmeye zorlar. Öğretmenler, öğrencileri hikayeyi kelimenin tam anlamıyla anlatmanın ötesine geçerek onun hakkında kendi sonuçlarını çıkarmaya teşvik edebilir.
Tahmin yürütmek
Öğretmenler, okuyuculardan başlığa ve çizimler gibi mevcut diğer ipuçlarına dayalı olarak bir hikaye hakkında bir tahminde bulunmalarını isteyebilir. Öğretmenler daha sonra öğrencilerden tahminlerini destekleyen veya çelişen metinler bulmalarını isteyebilir.
Anlama Sorularını Cevaplamak
Öğrencilere farklı türde sorular sormak, yanıtları farklı şekillerde bulmalarını gerektirir. Bunun için, metindeki gizli cevaplara veya ipuçlarına dayalı sorular hazırlamak ve yanıtların metinde nasıl yerleştiğine dikkati çekmekle olur.
Okuduğunu Anlama Stratejileri: Açıklayıcı Metin
Okuma-Anlama – Açıklayıcı metin, bilgi vermek, ikna etmek veya açıklamak için gerçekleri ve kavramları açıklar.
Açıklayıcı Metnin Yapısı
Açıklayıcı metin tipik olarak, bilginin yapısı hakkında net ipuçları sağlayan başlıklar ve alt başlıklar gibi görsel ipuçlarıyla yapılandırılmıştır. Bir paragraftaki ilk cümle aynı zamanda tipik olarak metnin konusunu yansıttığından, metnin ne hakkında olduğunu açıkça belirten bir konu cümlesi olduğunu fark ettirmektir.
Açıklayıcı metin, ayrıca, klasik olarak aşağıdaki beş ortak metin yapısından birini kullanır:
- Sebep ve sonuç
- Sorun ve çözüm
- Karşılaştırma ve kıyaslama
- Açıklama
- Zaman sırası (olayların, eylemlerin veya adımların sırası)
Bu yapıları öğretmek, öğrencilerin işlenen fikirler ile metnin genel amacı arasındaki ilişkileri tanımalarına yardımcı olabilir.
Ana fikri yazmak veya özetlemek
Özet, metnin ana fikrini ve ana fikri destekleyen temel ayrıntıları kısaca yakalamaya yarar sağlar.
Öğrenciler, metnin kendisinin tekrarından daha fazlası olan iyi bir özet yazabilmek için metni iyi anlamalıdır.
3N sürecini yönetmek
3N sürecinde üç adım vardır. Bu adımları bir A4 kağıdına işleyelim. Kağıdı 3 bölüme ayırın. Sonra sırasıyla her bölüm için aşağıdaki başlıklara verilecek yanıtları yazdırmalısınız:
- Ne Biliyorum: Öğrencilere metni okumadan önce konu hakkında neler bildiklerini tespit etmek için “Ne biliyorum?” sorusuna verecekleri yanıtı önlerindeki kağıda veya deftere yazmalarını isteyin.
- Neyi Bilmek istiyorum: Öğrencilerden veya kişilerden metni okumakla neyi öğrenmek istedikleri hakkında sorular yazmalarını isteyin. Örneğin, öğrenciler bu kitabı okumaktaki amacım nedir, gibi. Unutmayın sadece soru yazacaklardır.
- Ne Öğrendim: Metni okurken ve okuduktan sonra, öğrencilerden yazdıkları soruların cevaplarını bulmalarını ve öğrendikleri başka neler varsa yine önlerindeki kağıda veya deftere yazmalarını isteyin.
Tüm öğrenciler metni okuduktan sonra, öğretmen sorular ve cevaplar üzerinde bir tartışma başlatmalı ve sınıfa rehberlik yapmalıdır.
