Ayna Nöronlar Nedir / Beynimizdeki Ayna Hücreler Ne İşe Yarıyor – Ayna nöronlarının hikayesi 1980’li yılların sonunda İtalya’da Parma Üniversitesinde başlamıştır. 1988 yılında İtalyan araştırmacı Giacomo Rizzolatti ekibiyle birlikte, beynin eli hareket ettiren kasların hassas etkileşimini nasıl yönettiğini daha iyi anlamayı umarak, makak maymunlarının beyinlerine minik elektrotlar yerleştirdi. Araştırmacılar, bu elektrotları kullanarak, beyindeki en küçük işlem birimlerini oluşturan hücreler olan nöronların, bilgisayardaki mikroçiplere benzer şekilde aktivitesini izliyorlardı.
Araştırma sırasında makak beyninin el kaslarını kontrol etmede rol alan bir bölümündeki nöronları inceleyerek, maymun bir şeye uzanmak, kapmak veya kavramak gibi belirli eylemler gerçekleştirdiğinde özellikle ateşlenen nöronları bulmayı hedefliyorlardı. Gerçekten de maymun bu eylemleri gerçekleştirdiğinde ateşlenen nöronları buldular. Ancak çalışma şaşırtıcı bir şekilde beklentilerinin üzerinde başka bir şeyi bulmalarını sağladı.
Ayna Nöronlar Nasıl Bulundu?
Bir gün, deneye katılanların bazıları maymunlarla aynı salonda öğle yemeği yediklerinde, tamamen beklenmedik bir şey gözlemlediler. Kendileri yemek yerken maymunun beynine takılı elektrotları çıkartmamışlardı. Deney sistemi, maymun sanki eliyle birşey alıyormuş gibi sinyal verince maymuna baktıklarında maymunun bir hareket yapmadığını gördüler.
Maymun sadece onları izliyordu. Sonra maymun kendilerini izlerken, ağızlarına yiyecek götürdüler. Maymunun beyninden de sanki aynı hareketi o da yapıyormuş gibi sinyal geliyordu. Buradan maymunun eylemi gerçekleştiren bir kişiyi gözlemlediğinde de, bir hareket yapmadığı halde beynindeki bazı nöronların ateşlendiğini anladılar. Kısacası, örneğin maymun bir şeyi almak için uzandığında ateşlenen nöronlar, maymun aynı hareketi yapan bir kişiyi gözlemlediğinde de ateşleniyordu.
Bu tesadüfi buluş araştırmanın yönünü değiştirdi ve yeni bir keşfe yol açtı. Bu nöronlara “Ayna Nöronlar” adını verdiler. Çünkü olayda yansımalı bir etkileşim vardı.
Şekil-1) Hedef Odaklı Hareket ve Ayna Hücreler (Ayna Nöronlar)
Bir hareket yapıldığında zaten beyindeki “klasik işlem” olan “anlam çıkarma” ve motor hareketlerle ilgili bölümlerdeki nöronlar ateşleniyordu. Ancak, hareket sadece “hedef odaklı” (bir şeyi elle almak, topa ayakla vurmak, bıçakla bir şeyi kesmek gibi) ise frontal korteksteki ayna nöronlar adı verilen beyin hücreleri de aynı anda ateşleniyordu. Gözlemlenen hareket hedef odaklı değilse, pandomim gibi veya saçma sapan hareketlerse, maymunun beynindeki ayna hücreler ateşlenmiyordu.
Şekil-A) Maymun dinlenirken veya hedef amaçlı bir hareket yapmadığında frontal lobda bulunan ayna nöronlar pasif.
Şekil-B) Maymun hedef amaçlı bir hareket yaptığında, örneğin bir muzu almak için elini uzatıp muzu kavradığında frontal lobda bulunan ayna nöronlar aktif.
Şekil-C) Maymun örneğin bir muzu almak için elini uzatan bir kişiyi gözlemlediğinde sanki o hareketi kendisi yapıyormuş gibi hissediyor ve frontal lobda bulunan ayna nöronlar aktifleşiyor.
Ayna Nöronlarla İlgli İlk Yayın!
Rizzolatti ve arkadaşları, keşiflerinin değerli olduğuna inanarak bulgularını ilk olarak en prestijli bilimsel dergi olan Nature’a sundular. Ancak Nature dergisi makaleyi “genel ilgi uyandıran bir konu değil” diye reddetti (Rizzolatti & Fabbri-Destro, 2010)!
Neyse ki, Experimental Brain Research (Deneysel Beyin Araştırmaları) dergisinin editörü Otto Creutzfeld, Nature’ın fikrine katılmadı ve maymunlarda bulunan “ayna nörünlar” konulu makale 1992 yılında yayınlandı. Maymunlar üzerinde daha detaylı araştırmalar ondan sonra da devam etti.
Maymunlar üzerinde keşfedilmesinin ardından yaklaşık on yıl boyunca, “ayna nöronlar” olarak adlandırılan bu nöronlar, bilinmeyen bir şey olarak kaldı.
1996 yılında pozitron emisyon tomografisi (PET) yardımıyla insanlarda da ayna nöronların olduğu tespit edildi. Konu daha derinlemesine araştırılmaya başlandı. Rizzolatti ve Fabbri-Destro 2010 yılında “Ayna nöronlar: Keşiften otizme (Mirror neurons: From discovery to autism) başlıklı yeni bir makale yayınladılar.
Bununla birlikte, ünlü sinirbilimci ve bilimi popülerleştiren Vilayanur S. Ramachandran, 2000 yılında “DNA’nın biyoloji için yaptığını, ayna nöronlar psikoloji için yapacak: birleştirici bir çerçeve sağlayacak ve şimdiye kadar gizemli ve deneyler için erişilemez kalan bir dizi zihinsel yeteneği açıklamaya yardımcı olacak” şeklinde spekülasyon yapan bir edge.org makalesi yazarak sansasyon yarattı.
Buraya kadar öğrendiğimiz bilgilere dayanarak gelin şimdi ayna nöronların bir tarifini yapalım.
Ayna Nöronlar Nedir?
İnsan beyninin “birincil motor korteks” ve “somatosensoriyel korteks” belgelerindeki bazı alt grup nöronlar, herhangi bir hareketi kişinin kendisi yaptığında veya aynı hareketi yapan birini gözlemlediğinde; yine vücudunun herhangi bir yerine dokunulduğunda veya aynı dokunulmanın başkasına yapıldığını gözlemlediğinde de ateşlendiği ortaya çıkmıştır. Başkalarını gözlemlerken de ateşlenen bu beyin hücrelerine “ayna nöronlar” denmektedir.
2000’li ve 2010’lu yıllar büyük bir ivmeyle “Ayna Hücreleri”ne ilginin arttığı yıllar oldu. Binlerce deney, ayna nöronların muazzam keşfini takip etti. Pek çok araştırma, ayna nöronların faaliyetinin başkalarının;
- niyetlerini,
- empatiyi,
- sosyalleşme sürecini,
- dil gelişimini,
- otizmi,
- evrimsel gelişimi,
ve hatta insanın öz farkındalığını anlamak için temel olduğuna işaret ediyor.
2009 yılında Vilayanur S. Ramachandran yaptığı “Medeniyeti şekillendiren nöronlar (The neurons that shaped civilization)” başlıklı kısa TED Konuşmasında ayna hücreleri şu şekilde ikiye ayırıyor;
- Motor Hareketlerle İlgili Ayna Hücreler – Taklit Ederek Öğrenme
- Somatosensory Ayna Hücreler – Empati Kurarak Anlama
Motor Hareketlerle İlgili Ayna Hücreler
Bir hareket yapacağımız zaman önce beynimizdeki motor hareketleri yöneten “birincil motor korteks” alanındaki ilgili organı temsil eden bölgeye bir komut gönderiliyor. Bu bölge de ilgili organa hareket komutunu aktarıyor ve hareket gerçekleşiyor.
Örneğin masanın üzerindeki armutu almak istiyorsam, motor hareketler bölgesindeki el alanına “Armutu al!” diye bir komut gidiyor. İlgili alan da kendisinin yönettiği ele bu hareketi yaptırıyor.
Bu hücreler ve çalışma sistemi nörobilimciler tarafından 50 – 60 yıldır biliniyor. Bu klasik süreç, yeni bir bilgi değil.
Yeni olan şu; Gözlemediğimiz bir başkası da masadan armut alıyorsa, masadan kendim armut alırken ateşlenen motor hareket hücrelerinin bir alt grubu da aynı anda (yaklaşık % 20’lik bir grup) ateşleniyor. Yani yaklaşık % 20’lik bir seviyede hareketi ben de yapıyormuşum gibi hissediyorum.
Bu şu demek; Futbol maçı izliyorsanız, % 20 siz de futbol oynuyormuş gibi hissediyorsunuz. Bu kısmen olaylara başkalarının bakış açısıyla bakarak taklit etmek ve hissetmek gibi birşey.
Somatosensory Ayna Hücreler
Vücudunuzun herhangi bir yerine dokunulduğunuda, masaj yapıldığında veya vurulduğunda, bunları beynimizin somatosensory korteksindeki ilgili bölgenin temsil edildiği alandaki nöronlarla algılıyoruz ve hissediyoruz.
Örneğin birisi vücudumuzun bir yerine sert bir şeyle vursa, veya yüzümüze yumruk atsa, bu etkileri somatosensory bölge ile algılıyoruz. Etkinin mutlaka negatif olması gerekmiyor. Bize zevk ve mutluluk veren, örneğin öpüşmenin verdiği duyguları da bu bölgeyle algılıyoruz. Bu da yıllardır bilinen klasik algıama süreci. Yeni bir bilgi değil.
Yeni olan şey şu; Bize yapılan bir etkinin bir başkasına yapıldığını görmek de bize yapıldığında uyarılan nöronların yaklaşık % 20 gibi bir alt grubunu aynı anda ateşliyor. Yani yaklaşık % 20’lik bir seviyede aynı hareket size de yapılıyormuş gibi hissediyorsunuz.
Bu şu demek; Yumruk yiyen adamı veya dayak yiyen bir adamı gördüğümüzde, % 20 biz de dayak yiyor gibi hissediyor ve onun içine düştüğü durumu anlayabiliyoruz. Öpüşen iki kişi gördüğünüz zaman % 20 siz de öpüşüyormuş gibi hissediyorsunuz. Bunu sağlayan nöronlar ayna nöronlar.
Özet
Gözlemlediğimiz kişilerin yaptıklarını % 20 biz de yapıyormuş gibi hissediyoruz. Onlara yapılanlara % 20 biz de maruz kalmış gibi algılıyoruz.
Buradan şunu anlıyoruz; beyinde empati kurmayı sağlayan, örneğin beden dilinden karşımızdakinin niyetini anlamazı sağlayan hep ayna hücreler.
Ayna hücrelerin beyinle ilgili henüz bulunamamış birçok şeyin açıklanmasında katkı sağlayacağı düşünülüyor. Örneğin otizim ile ayna hücrelerin çalışmaması arasında bir ilişki olabilir mi diye birçok araştırma başlatılmış vaziyette.
Yapılan çalışmalar sadece Facebook, Youtube, Twitter ve Instagram gibi sosyal medya ağlarıyla birbirimize bağlanmadığımızı, beynimizde mevcut olan ayna nöronlar gibi bir yapıyla zaten bağlı olduğumuzu gösteriyor. Kim bilir, belki insanların sosyal varlıklar olmasının nedeni de ayna hücrelerdir, ne dersiniz?
Kaynaklar:
- di Pellegrino G, Fadiga L, Fogassi L, Gallese V, & Rizzolatti G (October 1992). Understanding motor events: a neurophysiological study.Experimental Brain Research, 91(1):176-180. DOI: 10.1007/BF00230027.
- Rizzolatti G, Craighero L. The Mirror-Neuron System. Annu Rev Neurosci. 2004;27:169–92.
- Rizzolatti G & Fabbri-Destro M (Epub 18 Sept 2009; January 2010). Mirror neurons: From discovery to autism. Experimental Brain Research, 200(3): 223-237. DOI: 10.1007/s00221-009-2002-3.
- Mukamel R, Ekstrom AD, Kaplan J, Iacoboni M, Fried I. Single-neuron responses in humans during execution and observation of actions. Curr Biol. 2010 Apr 27;20(8):750-6. DOI:10.1016/j.cub.2010.02.045. Epub 2010 Apr 8.
- Acharya S, Shukla S. Mirror neurons: Enigma of the metaphysical modular brain. Journal of Natural Science, Biology, and Medicine. 2012;3(2):118-124. DOI:10.4103/0976-9668.101878.
- Kilner JM, Lemon RN. What We Know Currently about Mirror Neurons. Current Biology. 2013;23(23): R1057-R1062. DOI:10.1016/j.cub.2013.10.051.
- Lingnau A, Caramazza A. The origin and function of mirror neurons: the missing link. Behav Brain Sci. 2014 Apr;37(2):209-10. DOI:10.1017/S0140525X13002380.
Tavsiye Edilen Makaleler:
Beynimizdeki Ayna Hücreler Karşımızdaki İle Empati Kurmamızı Sağlıyor
