Kolektif Hafızanın Psikolojisi ve Kolektif Hafıza Örnekleri – Dijital çağ eski arkadaşlarımızı bulmamızı ve gruplar kurarak bir araya gelmemizi sağladı. Bu anlamda bizden öncekilere göre çok şanslı olduğumuzu söyleyebilirim. WhatsApp’da ilkokul arkadaşlarımızla bir araya geldiğimiz “KARABÜK D.Ç. İLKOKULU” ve orta okul lise arkadaşlarımızla bir araya geldiğimiz “TED Koleji Sınıf Arkadaş” gruplarımız var. Bir de İskenderun Demir ve Çelik Fabrikalarında (kısaca “İSDEMİR”) çalıştığım dönemden benim “ağabey” de diyebileceğim arkadaşlarımızın (şu anda emekliler) da bulunduğu “İSDEMİR/İSTANBUL” özel Facebook grubumuz var. Kimbilir belki sizin de “Askerlik Arkadaşları” gibi bir grubunuz vardır.
Karabük D.Ç. İlkokulu’nda birinci sınıfa ve orta okul seviyesinde TED Karabük Koleji’ne başladığım ilk günlerimi halâ hatırlıyorum. Korona dönemi öncesi bu gruplardan arkadaşlarımızla karşılaştığımızda, oturup onlarla okuldaki o ilk gün veya okul günlerimiz hakkında hikayeler paylaşabiliyorduk. Şüphesiz eski sınıf arkadaşlarınızın, özellikle bazı ayrıntılarla ilgili anlatılarda farklılık gösterme olasılığı olabiliyor. Ancak birçok ortak anı bulup paylaşabiliyoruz. TED Koleji grubumuz sınıf arkadaşlarımızla sınırlı olduğu için onlarla çok daha geniş anılar ve ortak olaylar paylaşabiliyoruz.
(Ek Açıklama: Esasen okul veya iş arkadaşlığı kollektif hafızasıyla bir araya gelen gruplarda politika ve siyaset gibi kritik konularda paylaşım yapılması pek uygun değildir. Ancak bazen gruptaki çoğunluğa sahip siyasi görüş sahipleri bu cesaretle politik paylaşımlarda da bulunabilmektedir. Bazı grup üyeleri grup içinde paylaşılan bu tip bir görüşe katılmadığı halde ya üyesi olmaktan mutlu olduğu grup üyeliğinde kalma adına sessiz kalmakta, ya da sessizce gruptan ayrılmaktadır.)
Üyesi olduğum WhatsApp ve Facebook arkadaş grupları gibi bu fenomenler, bir aile veya bir öğrenci sınıfı kadar küçük, bir okul veya bir fabrika çalışanları gibi orta seviyeli bir ölçekte ve bir ulus kadar büyük bir grubun paylaşılan anılarını tanımlamak için kullanılan bir terim olan “kolektif hafıza” örnekleridir.
Kolektif Hafıza Psikolojisi
Okuldaki ilk gününüzün kolektif hafızası, kişisel olarak deneyimlediğiniz belli bir zamanı ifade eder. Ancak bir grubun kolektif hafızası, günümüz grup üyelerinin yaşamamış olabileceği, ancak anlatılardan oluşan dolaylı anıları da içerebilir. Örneğin İSDEMİR’de 1980-1992 yılları arasında çalışmış olmama rağmen, okuduklarımızla, anlatılanlarla, benden önce işe girmiş olanların aktarımlarıyla ve izlediğimiz kuruluş filmleriyle, fabrikanın kuruluş tarihi olan 1970 – 1980 yılı arasındaki dönem için de çeşitli anılara sahibim.
Yine örneğin, bir ailenin kolektif hafızası, zulüm gören, savaşan, ölen, evlerini terk etmek zorunda kalan atalarının çektiği acıların üzücü ayrıntılarını içerebilir. Bu hikayeler daha sonra nesilden nesile aktarılır ve bir ailenin tanımlayıcı paylaşılan anlatısının bir parçası haline gelir.
Bu durum uluslar gibi daha büyük gruplar için de geçerlidir. Türkiye’de zafere rağmen Çanakkale’deki çekilen cefa ve kayıplar, Cumhuriyet öncesi Kurtuluş savaşında ödenen bedeller; Almanya’da Nazi soykırımı; İngiliz yönetimi altında Hindistan’da yaşanan yıkıcı kıtlıklar ve koloniler üzerinde uygulanan vahşetin yarattığı kolektif hafızalar, bunlara direkt olarak maruz kalmamış olsalar bile, o ülke vatandaşlarının kendilerini ve kimliklerini nasıl algıladıkları üzerinde derin bir etkiye sahiptir.
Kolektif ve kültürel hafızanın toplumu nasıl etkilediği konusunda uzman olan Alman bilim insanı “Aleida Assmann“ın son zamanlarda yazdığı “Modern Zaman Rejiminin Dönüşümü” adlı makalesinde kolektif hafızanın önemi hakkında aynen şunları yazmıştır;
“Tüm kültürler, yalnızca edindikleri deneyimleri ve değerli bilgileri, örnek modeller ve aşılmaz başarıları değil, aynı zamanda olumsuz olayları ve hesap verebilirlik duygusunu geri kazanmak için hatırlama eylemleri yoluyla da geçmişlerini günümüze getirme becerisine bağlıdır. Geçmiş olmadan kimlik, sorumluluk, yönelim olamaz. Kültürel hafıza, çoklu uygulamalarında bir toplumun yaratıcı hayal gücü stokunu büyük ölçüde genişletmektedir. – Aleida Assmann“
Kolektif hafıza üzerine yapılan araştırmaların çoğu beşeri bilimlere dayanmaktadır. Tarihçiler ve sosyologlar, tarihsel olayların kolektif hafızaya nasıl girdiğini ve kültürel hafızanın bunu nasıl koruduğunu ve halka açık bir şekilde etkileşime nasıl girdiğini incelediler. Bununla birlikte, son zamanlarda, bilişsel bilimciler ve psikologlar da kolektif hafızanın oluşumunu yöneten bilişsel mekanizmaları keşfetmeye başladılar. Bilişsel bilimler, bireysel hafızayı araştırmada (hafızanın nasıl çalıştığı, nelerin hafızada kaldığı, nelerin unutulduğu, hafıza teknikleri vb. konularda) çok önemli ilerlemeler kaydetti. Ancak bu süreçlerin kolektif hafızaya nasıl uygulandığı konusunda çok daha az şey biliniyor.
Bilişsel bilim adamları William Hirst, Jeremey Yamashiro ve Alin Coman, kolektif hatıraların nasıl oluşturulduğunu ve korunduğunu incelemek için yakın zamanda mevcut psikolojik yaklaşımları gözden geçirdiler ve araştırma yaklaşımlarını şu şekilde iki geniş kategoriye ayırdılar:
- Yukarıdan Aşağıya Araştırma
- Aşağıdan Yukarıya Araştırma
Yukarıdan Aşağıya Araştırma
Yukarıdan Aşağıya Araştırma, bir toplumda varlığını sürdüren tarihi veya kültürel hatıraları tanımlayarak bu temel ilkeleri anlamaya çalışmaktadır. Neden bazı tarihsel olaylar kolektif hafızanın bir parçası olurken diğerleri olmuyor? Neden bazı toplumlar kolektif hafızalarını yeni verilere göre güncellerken diğerleri güncellemiyor?
Hirst ve meslektaşları, 2003 Irak savaşının ardından medya tarafından yapılan geri çekilmeler ve düzeltmelerin ardından insanların inançlarını nasıl güncellediğini araştıran bir çalışmadan alıntı yapıyor. Bu alıntıya göre; Irak güçlerinin koalisyon esirlerini teslim olduktan sonra infaz ettikleri iddialarının yanlış olduğu, ya da daha önceden iddia edilen Irak’ta kitle imha silahlarının keşfinin aslında doğru olmadığının anlaşılması sonucunda daha önceden yayınlanan haber ve raporlar geri çekildi. Ancak Amerikalıların bu raporların geri çekilmesini hatırlama olasılıkları düşükken, Almanların bu raporların geri çekilmiş olmasını ve düzeltilmiş versiyonlarını hatırlama olasılığı daha yüksekti.
Aşağıdan Yukarıya Araştırma
Aşağıdan Yukarıya Araştırma ise, bireylerin olayları nasıl algıladıklarına ve daha sonra bunları çevrelerine nasıl ilettiklerine odaklanmaktadır. Böylece süreçlerin nasıl kolektif bir hafızanın parçası olduklarını anlamaya çalışır.
Bu yaklaşımı kullanan araştırmacılar, hafızanın yerel bireylerden daha büyük bir grup ağına aktarılmasına ve bireyler arasındaki aktarımın veya iletişimin çevreden nasıl etkilendiğine odaklanmaktadır.
Otobiyografik hafızayla ilgili bir çalışmada, araştırmacılar, çeşitli ülkelerden bireylerin otobiyografik olayları nasıl tarihlendirdiğini incelediler. Bu araştırmada 1999 İzmit depremini yaşamış olan Türklerin bu olaya çok sık atıf yaptıkları ortaya çıkmıştır. Yine iç savaş yaşayan Boşnakların da Türkler gibi bu olaya sık sık atıfta bulundukları tespit edilmiştir. Bunun yanında 11 Eylül 2011 saldırısına uğrayan Amerikalıların Türkler ve Boşnaklar gibi bu olaya çok atıf yapmadıkları görülmüştür. Araştırma, 11 Eylül 2011 saldırıları gibi bazı olayların büyük tarihsel ve siyasi öneme sahip olmasına rağmen, Amerikalıların bireysel yaşamları üzerinde Bosna’daki iç savaş ve Türkiye’deki 1999 İzmit depremi kadar derin kişisel bir etkiye sahip olmayabileceğini öne sürmüştür.
Son Söz
Hirst ve meslektaşları, kolektif hafızanın bilişsel araştırmasının henüz başlangıç aşamasında olduğuna dikkat çekerken, psikoloji, sinirbilim, tarih ve sosyolojinin ara yüzünde ortaya çıkan soruların heyecan vermesinden dolayı, bu alanın önümüzdeki on yıllarda çok sayıda yeni bulguları ortaya çıkartacağına dikkat çekiyorlar.
Kaynaklar:
- Hirst W et al. (2018). “Collective Memory from a Psychological Perspective” Trends in Cognitive Science, 22 (5): 438-451
- https://journals.sagepub.com/doi/10.1111/j.0956-7976.2005.00802.x
- https://journals.sagepub.com/doi/10.1111/j.1467-9280.2009.02307.x
Tavsiye Edilen Makaleler:
Deklaratif Olmayan Bellek Nedir / Bildirilemeyen Bellek Nedir?
