Zihinsel Hazırlama Etkisi (Priming effect) – Hayatımız, “uyaran ve karşılık tepki” mekanizması üzerine kurgulanmıştır. İster hayatınızın rejisörü olarak kendi hayatınızı yönetin, isterseniz her şeyden vazgeçip rastgele yaşayın; her gününüz zihinsel hazırlamayla bir “uyaran ve tepki” mekanizması sistemi üzerinden işlemektedir. İşte “hazırlama etkisi”, bir uyarana maruz kalmanın, kişinin bir sonraki, ilgili uyarana nasıl tepki vereceğini etkileyen bir bellek olgusudur.
Bu uyaranlar; ilişkili kelimeler ve görseller, sesler ve kokular olabilir.
“Hazırlama etkisi” kavramı “Çağrışım” olarak da anlaşılabilir; bir kavramın kendisiyle ilintili diğer kavramları çağrıştırması. Hatta Fotografik Hafıza Dünya Şampiyonu ve Memoriad Mental Sporlar Yönetim Kurulu Üyesi Melik Duyar bu olguya “Çağrışımsal Hazırlama” olarak adlandırmaktadır.
Zihinsel Hazırlama Etkisi Nedir?
Zihinsel “hazırlama etkisi”ni tanımlarsak; beyne gelen söz konusu kelimeler, sesler, kokular vb. gizli etkiler gibi uyarılar, bu uyarıları takip edecek olan düşünce biçimimiz, motivasyonumuz ve eylemlerimiz üzerinde bir etkiye sahip olmaktadır. Psikolojide bu duruma “Hazırlama Etkisi (Priming Effect)” denmektedir.
Kelimeler, Sesler, Kokular ve Görsellerle Hazırlama
“İstiklal Marşı” deyince, bu kelimeler bize “İstiklal Savaşını” oradan “Mehmet Akif Ersoy” kavramını, hatta o dönemdeki tüm figürlerini hatırlatır.
İşte burada “Priming” kavram; yani zihinsel hazırlama kavramı, “İstiklal Marşı” dır.
“Hazırlama”, sadece kelimeler üzerinden değil, kokular, sesler ve görüntüler gibi birçok uyaranla da olabilir. Çünkü bu duygular bilinçaltımızda yer alan önceki öğrenmeleri tetiklemektedir.
Sözgelimi bir “limon” şekli veya “Suyunu damlatarak bir limon kesme figürü” zihnimizde canlandığında, ağzımız sulanabilir. Gerçek görme bir yana, hayalen canlandırmak bile zihnimizi hazırlayabilir.
“Koku” ile zihinsel hazırlanma da böyledir. Aldığımız bir koku üzerinden hangi eşyanın veya yemeğin tadı olduğunu algılıyoruz ve o yemekle ilgili tutumumuza göre ya iştahımız açılıyor ya da tiksiniyoruz.
Ya da duyduğunuz bir ses üzerinden sesin kime veya neye ait olduğunu tahmin edebilirsiniz.
Bu da, biz farkında olmasak da kararlarımız üzerinde etkileyici bir faktör oluşturuyor.
“Hazırlama” Nasıl Çalışır?
“Zihinsel Hazırlama” etkisi, kişinin öğrendiklerini bir kelime veya kelime dışı olarak kategorize edebilme hızı, sonra da uyarıcılara verdiği tepkilerin hızı olarak ortaya çıkar.
Bir örnek: Doktor kelimesini gördükten sonra, zihnimizde hemşire kelimesi, ilgisiz bir kelimeyi (kedi gibi) tanımaktan daha hızlı gelecektir. Çünkü zihnimizde “tıbbi kavramlar” ayrıca kategorize edilmiştir ve bu kategorilere ait kelimelerden hangisini “priming” yaparsanız diğer kelimeleri harekete geçirecektir.
“Hazırlama süreci”, bir kişinin bu kavramların ilgili olduğu bir uyarana maruz kalmasıyla, kavramların zihinsel temsilleri aktive edildiğinde meydana gelecek şekilde açığa çıkar.
Bu aktivasyon, kişinin “priming” hazırlayıcı kavramlara nasıl tepki vereceğini tepkiyi daha hızlı hale getirerek etkiler.
Bazı bilim adamları, “Hazırlama (priming)” etkisini, zihnin daha önceki algısal bilgileri, yakın zamanda algıladığı yeni bilgilerle tutarlı bir şekilde yorumladığı bir tür rasyonel önyargı olarak tanımladılar.
Hazırlama, Hafıza İle Nasıl İlişkilidir?
Hazırlama etkilerinin, bir kişinin uzun süreli belleğinde depolanan kavramların ve aralarındaki ilişkilerin aktivasyonuna dayandığı düşünülmektedir. Örneğin köpek ve kedi kavramları arasındaki ilişki zamanla öğrenilir. Öğrendikten sonra kedi gördüğümüzde köpek bilgisi de hatırlanmaya hazırdır. Bir de evde kedi-köpek besliyorsanız bu ilişki daha kolay anlaşılacaktır.
Bazı Farklı “Hazırlama” Türleri Nelerdir?
“Anlamsal hazırlama”, ilgili bir anlamı olan bir uyarıcıya maruz kaldıktan sonra bir “uyaranın” zihinde işlenmesini tanımlar. Bir uyaranla tek seferde karşılaşmak, bir kişinin aynı uyaranı kısa süre sonra işlemesini kolaylaştırabilir; bu da tekrar hazırlama olarak adlandırılan bir etkidir.
“Kavramsal hazırlama” ise adından anlaşılacağı üzere kelime veya kelime gruplarının zihinde yapılandırılması ve kavramsal ilişkileri olan diğer kelimelerle işbirliği yapılmasıdır.
Kavramsal hazırlamada en iyi örneklerden biri zihin haritalarına benzeyen kavram haritalarıdır.
Hazırlama Neden Önemlidir? Nerede Kullanılabilir?
Günlük yaşamda, bir cümledeki bir veya daha fazla kelimenin bir okuyucunun veya dinleyicinin birden fazla olası anlamı olan ilgili bir kelimeyi daha kolay yorumlamasına yardımcı olması gibi, yararlı hazırlama etkileri ortaya çıkabilir.
Bu çerçevede yazarların ve konuşmacıların; web tasarımcılarının içerik-metin hazırlamalarında zihinsel hazırlama tekniklerini iyi kullanmaları gerekir.
Hazırlama Ne İçin Kullanılır?
Hazırlama Etkisi, reklam sektöründe, okulda öğretmenlerin ders planlarını hazırlamada, web sayfalarına veya konuşmacılara metin ve içerik hazırlamada iletilmek istenilen mesajların etkin bir şekilde belirlenmesini sağlamada kullanılmaktadır.
Tüketici eğilimleri üzerinde odaklanmakta kullanılmaktadır. Reklam iletileri tüketicilerin beklentilerine göre şekillendirilmektedir.
Mesela; e-ticaret sitelerinde yer alan görsel içeriklerin, kullanıcı beklentileri doğrultusunda olumlu bir tepki oluşturması için yapılacak hazırlama, müşterinin zihnini düzenler ve amacınız gerçekleşebilir.
Diğer bir deyişle “Hazırlama Etkisi” tüketiciler ile ürünler arasındaki yolun yapılmasıdır.
Hazırlama, hafızanın işleyişini, algısal işlemeyi ve ince ipuçlarının insanların düşüncelerini nasıl etkilediğini keşfetmek için de kullanılır.
Daha genel bir anlamda, “hazırlama” terimi, katılımcıların herhangi bir psikolojik deneyin parçası olarak ölçülebilir bir şekilde düşünmelerini etkilemek için kullanılan bir uyaranı da tanımlayabilir.
Hazırlama Araştırmasından Ne Öğrenebiliriz?
Hazırlama etkileri, beynin bilgiyi hafızada sakladıktan sonra, bu bilgiyi nasıl kullandığına dair bir fikir verir.
Araştırmacılar beynin, bir bilgiyi öğrendikten sonra benzer türdeki diğer kategorize edilmiş bilgileri daha kolay işlemeye adapte olduğunu öne sürüyorlar.
Araştırmacılar, “priming” (Hazırlama) ile duygusal veya davranışsal değişiklikleri teşvik etmede kullanılıp kullanılamayacağınız da araştırdılar. Çünkü tüketici davranışlarında bu özellikler öne çıkmaktadır.
Nöropazarlama alanında başvurulan tekniklerden biri de “hazırlama etkisine” dayanmaktadır. Burada daha önceki öğrenmelerimize yapılan göndermelerle bilinçaltındaki malumatlar ilişkilendirilmekte ve satıcının rolü göz ardı edilerek, tüketicinin sanki kendi isteğiymiş gibi bir algıyla satın alması sağlanmaktadır.
Sonuç
Zihinsel hazırlık hayatımızın bir parçasıdır. Bilişsel psikoloji “hazırlama (priming)” sistemini sosyal ve ekonomik alanda da kullanmaktadır. Eğitim ve öğrenme açısından öğretmenlerin yararlanabilecekleri, öğrencilerine bir konuyu prime kavram üzerinden kolayca öğretebilecekleri bir yöntemdir.
Aslına bakarsanız, beyinde kurulan ilişkiler açısından Beyin haritalarına / Zihin haritalarına benzemektedir. Zaten önemli ve öncelikli olan, prime (anahtar) kavramı bilmek ve bu kavram üzerinden diğer kavramsal uzantılarla iletişim kurmaktır.
Bir deneyin!
